Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 28 / 03 / 2024 Время Московское: 8754 Человек (а) в сети
 

Наьна меттаца дувзадаь вахар. Шадиев Султана 80 шу дизарга

Со зIамига кIаьнк волча хана денз, тха цIагIа хулаш а дешаш а хиннад «Сердало» газет. Эггара хьалха цу тIара яйзар сона хIанз айса вувцаргволча сага цIи. Газет хьаэццашехь, цу сахьате цун тайпан цIера тIаоттар бIарг,

хIана аьлча Шадиев Султан болх беш варпартийни а юртбоахама а отделашка, цига болх беча наха деш дола йоазош кепа теха хулар хьалхарча оагIош тIа: партийни вахар, мишта дIадув кхаш, мишта лелаю сомий бешамаш, хьайбаш леладара а шура яккхара а гIулакхаш мишта латт. Дукха цо даь йоазош дийша ва со бера хана денз. Царех цхьадараш дукхагIа, вожаш кIезигагIа дезалора. ХIаьта а цаI дар шеко йоацаш, наьна меттацара безам дукхагIа хулар, дукха кердадар довзар уж йоазош дешача хана. Школа чакхъяьккха, Шолжа-ГIалий тIа деша эттар со. Цул тIехьагIа се цхьаь е кагийча нахаца газета редакце ваха везаш моттигаш хулар. Цул совгIа из гаьна а яцар оаха дешаш хиннача филологически факультетб. Юртбоахама отделе болх беш цхьатарра массехк саг вар цу хана. Уж цхьан кабинете багIар, царех вар Мальсагов Рашид, Арчаков Тухан, Шадиев Султан. Берригаш, дукха йоккха юкъ юкъейоланза, цхьан ханара нах ба ала мегаргдолаш бар уж. Шоайла тIера, безаме а бар, из дика гора редакце чувахача сага, царна юкъера гIулакхаш зийча. Цхьан хана газета оагIонаш тIара байза нах, хIанз сона каст-каста бIаргагора. Фаьлга тIа дувцача хIамах тара хетар уж бовза а бIаргаго а йиш хилар. Цу хана денз Шадиев Султан малав ховш а цун вахар-кхоллам бовзаш а ва со.

Телевидене передачашка каст-каста дакъа лаца хьехар состудент волча хана. Царех яр Мартазанова Лейлас кийчъеш хинна «Заманхо», «Литературни ГIалгIайче», «Къоначар оазаш». ТIехьагIо передачаш кийчъе а дIаяхьа а езаш хулар. Цу хана гаргагIа вайзар сона Шадиев Султан. Из телестуде гIалгIай передачашка хьожаш вола воккхагIвола редактор вар. Наггахьа мара ца гой а, хIаьта а цхьацца хьехамаш, балха тIа накъадаргдола къамаьл дора Султана. ХIаьта цкъа сога кагирхошта хетаяь передачаш кийчъергйолаш телевидене балха ва веза хьо а аьлар. Со цу хана студент вар. Уйлаш, дийша валале, дуккхаза хувцаелар. Бакъда университет яьккха цхьа шу доаллаше, со нийсвелар цо цхьан хана болх баьча «Сердало» газета коллективе. ДIахо дIайодача хана, тхо вIашагIдетталора журналисташ а йоазонхой а гул мел луча моттиге. ХIаьта 1983 шера денз, сои Шадиеви болх беш хилар цхьан, Нохч-ГIалгIай книжни издательствон, коллективе. Из цу заман чухь дешара-методически литературан редакцена керте латташ вар. Цунна чувоагIар кхо саг. ГIалгIай школашта лаьрхIача книжкаш тIа болх беш Шадиев вар, нохчийдараш кийчдеш, Нашхоева Тамараи Сулейманова Зейнапи яр. ХIаьта со юххьанца издательстве корректор волаш ваьгIар. ТIаккха дIачухьожавир Султанаца болх бе. Из воккхагIвола редактор волаши, со редактор волаши къхьегаш хилар тхо массехк шера цхьан цIагIа, вIаший юххе латташ истола долаш.

Болх аттачарех бацар. ХIара диъ шу мел доалача хана, юха кепа теха арадаха кийчде дезар школашка наьна мотти литературеи Iомадеш дола массайолча классашта лаьрхIа книжкаш. Цу гIулакха болх бе безар авторашца. ХIаьта уж гулбе а, нийсадоацачох дIакхетабе а дацар атта. ХIана аьлча уж берригаш тайп-тайпарча моттигашка: Буро тIа, Наьсаре, Шолжа-ГIалий тIа — бахаш бар цу хана, хIанз санна боацаш. Шоайдар нийсагIа хеташ, дIааьннар дIатIаэцара дукха раьза а хилацар. ХIаьта а Султан чIоагIа сабаре саг хилар бахьан долаш, авторашца бувца мотт корабоагIар цунна. Юххера а нийсагIдолчун тIа совцар автор а редактор а. Сона еша аьнна телаш хиннар дукхагIча даькъе хрестоматешта чуйоагIаш йола литературни материал яр. ТIехьагIо дешийта баьлар сога меттаца дувзаденна книжкаш а. Масала, эггара тIехьа арадаьнна университете Iомаду «ХIанзара гIалгIай мотт» яха книжка дийшар, авторашца арадаккха кийчдаьр со вар. Дукха моттигаш нийслора цу тIа нийса йоацаш, тоае езаш. Царех дуккхаяраш тоа а йир, цIаькха цунна кепа тохале. Иштта сога деша аьнна деннадар Д.Мальсаговс яздаьд яха «ГIалгIай-эрсий дошлорг», кхыдараш.

Укхаза балха волаш, сона байзар Султан волча чуухаш бола гIорбаьнна хьехархой а Iилманхой а, уж бар оаха арадоаха книжкаш яздаь нах. Каст-каста воккхагIвола редактор волча йоагIар филологически Iилмай доктор, профессор Оздоева Фируза, филологически Iилмай кандидат, профессор Дахкильгов ИбрахIим, литературни критик, йоазонхо вола Мальсагов Або, университета хьехархо Ахриева Раиса, Зязикова Людмила, Гагиев Къурейш, кхыбараш. Нийслора книжкаш тIара йоазош хувца дезаш, кердадараш юкъедахьа дезаш йола моттигаш. ДагадоагIа, коммунистически партегара хьалхле дIаяьнначул тIехьагIа, цхьайолча упражненей тексташ хийца, литературанна хетадаьча книжкаш тIа хувцамаш даь. ДIаоалаш мо доацаш, лаьрххIа бе безаш, дукха ха йоаеш болх бар из. ХIаьта керда арадоаккхача книжканна рецензи, редактора соцам язбе безаш хулар. Цу гIулакха дувцаш дола книжка, духхьал Iодийша ца Iеш, Iилман кIийлен тIа тахка дезар, нийса а боагIаш бола а мах бе безар. Масала, цхьадола книжкаш арадаха могадора. Бакъда хулар тоаде юхадала дезараш а, хIана аьлча беррига автораш цхьатарра дика а шоаш дечох бола бехктокхам боаггIача тайпара кхетабеш а хилацар.

Духхьал книжкаш арадаьха ца Iеш, иштта царна дола методически кулгал а хулар яздайта а кепа тоха а дезаш. Цу заман чухь уж язде могаш а ловш а бола нах кIезига бар.Масала, гIалгIай метта книжкашца дувзаденна цу тайпара гIо деш дола йоазош геттара кIезига дар. Цицкиева Азас яздаьдар пхелагIча классан лаьрхIа хьехара наькъаш довзийта брошюра.Кхы ер ма дий ала хIама а дацар. Цудухьа къонача хьехархошта хала хулар шоай болх нийсача кога тIа баккха, из дика дIабахийта. ХIаьта редакторий а дацар укхаза царна де гIо, шоаш Iо а хайша Iилманхошта меттел Iо ца яздой. Геттара доккха новкъостал цох ца хуле а, цхьацца таблицаш, прописаш, алфавит тIадола сурташ, дидактически (гIо деш йола) матриал арахеца хьожар издательство. Амма из кхоачам болаш дацар болх лакхача боарам тIа дIаоттабара. Метта хIара книжкаца, из дIа мишта хьеха деза хайташ дола методически гIо эшар. Цу хана а эшар, хIанз а эш, цхьаболча хьехархоша из харцахьа-бакъахьа дIахьехаргбоацаш. Цу берригача балхах бола бехктокхам нохчашта а гIалгIашта а хьалха IотIабужар Шадиев Султана. Деррига дика дар аьнна хоастаде йиш еце а, деррига во дар аьнна доаде йиш а яц цу шерашка цо а цунна уллув хиннача наха а даьр.

ДезткълагIа шераш юкъекхаьчача хана, юххьанцарча классашка математика хьехар, природоведени, кхыдола Iилмаш гIалгIай меттала даха деза яха дош гIоттадир. Цу заман чухь Шадиевс, айхха бувзам а лоаттабеш, болх бу дешара министра заместитель хиннача Татиева Лейлайца. Арифметиках леладе деза гIалгIай дешаш малагIаш дикагIа хургда, малагIаш товш дац дувцаш, хоржаш къахьегар цар. Нагахьа санна «плюс», «минус», «ответ», «умножить», «разделить» яха дешаш шоаш долчча тайпара дуте-м, гIалгIай меттала а ца доаккхаш, дита мара мича дезар из. Из бахьан долаш, бераша атта кхетабергболча меттаца кхолла гIертар уж таьрахьашца дувзаденна Iилма.

Цул совгIа, гIалгIай меттала даьккхадар «Природоведение» яха книжка. Цох цIи тиллаяр «Iалам довзар» аьнна. Бакъдар аьлча, мотт берашка Iомабайтара чIоагIа аьттув болаш дар из книжка. Оалхазарий цIераш, зIамигача дийнатий, кхыча садоаллача хIамай цIераш гIалгIай меттала яр. ХIанз дIахаттал берашка, малагIа оалхазараш довз шоана аьле. Ши-кхо цIи йоаккхаргья цар дукхагIа вайна довзача ткъамдийнатий, дIохояраш царна ховргдац. Цар ала тарлу «хьазилг», «чIагарг», «къайг». Чоалхнеяраш царна хеза а хургьяц. Лакхе хьоахадаьча наьна меттала арахийцача книжкага гIолла йовза йиш яр уж а. Царна нийса довза йиш яр гаьнех, Iаламе хулача хувцамех лаьца, кхы а дуккхадар. Кхыча дешашца аьлча, Султан духхьал наьна мотт берашка кIоаргагIа кхетабайта ца Iеш, Iилмаш шоаш а кIоаргагIа довзийта гIертар. Из тахан а кхоачам боллаш дика вIаштIехьдалац вай школашка. ДIа-м доладаьдар из дика гIулакх, амма дIачакхдаккха вIаштIехьдаланазар-кх. Республика ехар, кердаяр хьа а яь когашъяхале, итташ шераш дIадахар.

Иштта гIалгIай литературанна дола хрестоматеш оттадеш а дукха къахьега дезаш хулар, духхаьл автора хьийга ца Iеш, редактора а. Царна юкъе, берий ханашка хьежжа, бакъахьара кхетам лургбола йоазош хила дезар. Цар мотт шаьра, кхетабе а беша а атта хила безар. Произведенеш шоаш вахара бе-беча моттигашца ювзаенна а, тайп-тайпара боарам болаша хила езар. Къаьстта а лорае езаш яр темаш: шера ханаш, къахьегам, машар, доттагIал, денал, нахацара безам, къахетаме хилар, иштта кхы дIахо а. Автораша из болх лерттIа ца бича, Султан водар цу юкъе. Тоъаш йоаца, чIоаггIа эшаш йола произведенеш кхыча метташкара гIалгIай меттала а яьхе, уж юкъейохийтар берашта хьехаргйолаш. Масала, сона чIоагIа хоза хеташ дар Бадуев СаIида «Бешто», «Пхи тума» яха йоазош. Цхьан хана школе Iомадеш дар уж. Царна таржам даьр Шадиев вар. Мотт хоза болаш а даьдар уж. Царех тарра дика таржам даьдар цо Гойгов Iаддал-Хьамида «Лоаман йоIа дайна гIа» яхача дувцара, кхыдолча гIорбаьннача йоазонхой эргаш йолча жанрашта юкъерча приозведенешта.

Массехк шу даьккхар оаха из болх беш а, цхьан цIагIа Iеш а. Цу хана сона гучадаьлар, Шадиев моллагIа хала моттиг нийсъяларах латкъаш, кадаш саг воацилга. Хетаргахьа, иштта Iомаваьвар из вахаро. Из цун атта хиннадац. Цох лаьца дукхагIа дувцаргда вай укхаза.

Шадиев Султан ваьв 1937 шера 23 августе Буро тIа. Вай историкаша а Iилманхоша а дувцачунга ладийгIача, из а цул хьалха хинна 15 шу а вай къаманна беркате ха хиннай. ТIалаьтта тIемаш дIадаьнна, нах паргIатбала болабенна хиннаб цу хана.ГIалгIай тIабийрза хиннаб дешара, литература а культура а кхоллара. Шоай йоазув, газет, йоазонхой, культура хьа а хинна, дегIайоагIаш латташ хинна ха я из. Цун да МурцаIалий Арсмак моттигерча книжни издательстве редактора балха тIа хиннав. Дийша саг хиннав Султана да. Оашош дIауйла ел, цу заман чухь Москвера журналистика факультет яккха атта хинна хургдий. Тахан а наггахьа гIалгIа мара вохалуц из дешар деша вай мехкарча бе-беча регионашка. Геттара кIезига хиннаб вай профессиональни журналисташ. Сона дагабоагIарех бар Костоев Муса, Мякиев Асхьаб, Хамхоев Мустафа, Озиев Мурад, Шадиев Хьусен, Ахильгов Микаил, тIехьа тIакхийнарех массехк саг. БIаь саг хилча а вац уж дукха. Царна юкъе а хьалхарчарех цаI хиннав Шадиев Арсмак. Из ваха хиннав цига деша 1932 шера.

Дуккха дикаш дахкарал совгIа, ший ийрча оагIув йолаш а хиннай из зама. Къаьстта а цунга ца товш дола хIама санна дIаэтта хиннай Сталина репрессеш. Харц мотт теха, кхо бутт мара баланза волча кIаьнка да лаьцав. Цул тIехьагIа 10 шу суд яь, Коми АССР Iовахьийтав. Вайна кхыча масалех а хов, ишттал набахта валла ха теха саг, воацар морг лархIа мегаргволаш, сел къиза ха из хиннилга. Иззал суд яь хинна гIалгIай хьалхара паччахь Зязиков Идрис бархI шу даьлча веннав набахта, цул дукха тIех ца воалаш, лаьца воаллача цамогаш хиннав облисполкома председатель Горчханов Iаьла, набахта воаллаше веннав из а. Цар эза Iазап эзарех лархIа мегаргва МурцаIалий Арсмак а. Бойла виса кIаьнк юххьанца кхувш венав наьнацеи наьна-даьцеи. Цул тIехьагIа дIа мел йода ха даь-вешийца яьккхай цо. Къам дохадеча хана, 7 шу даьнна кIаьнк хиннав Султан. ХIаьта а деналах ца вохаш, школе дешаш, болх беш чакхваьннав из цига даьккхача 13 шера. Нийсса 20 шу Султана даьннача хана, цIабахка мукъа беннаб гIалгIашта. Ше цIакхаьчача Шолжа-ГIалий тIарча педагогически институте эггара хьалха деша оттачар мугIарашка вар зIамига саг. Историко-филологически оалача факультете дIаэтте, дика дешаш чакхвоал Шадиев. ГIалгIай мотти летературеи, эрсий мотти литературеи хьехаш вола хьехархо хила кийчлуш вар из. Белгалдаккха деза, цунца дешаш хиннача кагийча нахах, тIехьагIа мехка цIихеза журналисташ, Iилманхой, хьехархой хиннилга. Цунца цхьанкурсе ваьгIавар филологически Iилмай кандидат, профессор, воккха Iилманхо, йоазонхо, хьехархо хинна Дахкильгов Iадрахьмана ИбрахIим, «Сердало» газета промышленни отдела заведующи, Россе журналистий Союза доакъашхо хинна Костоев Башир, дуккхача заман чухь ТIой-Юртарча ийс шера дешача школан директор хинна Дударов Урусхан, кхыбараш. Цу хана царна юкъе хьахинна бувзамаш даимленна дисадар. Шоайла дIа-юха гIулакх леладеш, болхаш-боагIаш, фуд-малад хоатташ бар уж.

Издательстве балха долаш, наггахьа мукъа ха йоагIар. Цу хана Султана дувцар ший вахарах, леларах. Са а безам хулар воккхагIволча редактора вхарцара цхьацца моттигаш йовза. Пединститут яьккхачул тIехьагIа, из дIахьожаву Пхьилекъонгий-Юртарча №1 йолча школе. Бакъда массехк бетта болх бича, эскаре тIавех вай мехкахо. Болх юкъахбита безаш хул. Цу хана чIоагIа безам тIабаха йоI яр ший цу юрта, оалар цо. Мала яр из, аьнна хаьттача, велавеле, кхы жоп ца луш, Iара. ХIаьта а, аз кхетадечох, из хинна хила еза тIехьагIа цун фусам-нана хинна дIаэтта Плиева Людмила. Эздийча цIагIара хиларах тарра, ше а яр из эздий саг. Наггахьа тхо долча балха чуяй, гора сона Султана Людмила. Цо йIаьххача хана болх бир А.П. Чехова цIерагIча Шолжа-ГIалий тIарча библиотеке. ГIалгIай къаман яхь йола воI хиннав Людмилай да Султан. ХIаьта цун къонгаш, кхалсага вежарий, вайна массарна бовзаш ба. ВоккхагIвар вай Халкъа гуллама (парламента) председатель хинна Плиев Руслан вар, шоллагIвар –Шолжа районерча администраце болх баь Алисхан. Бакъда царцара гаргалол хоттаялале, цкъа хьалхагIа дIадала дезаш дар Даьхе хьалхашкара декхар. Шадиев эскаре вода…

Цигара цIвеначул тIехьагIа, кхы школе болх биц Султана, хIанз цо харжа лоархI ший дас хьабена журналиста никъ. Из дIаэц «Сердало» газета корреспонденталла. Цо цига мел даь балхаш вай лакхе дийцадар.

Тхо цхьана балха долча хана, Султан вахар Шолжа-ГIалий тIарча Коталон проспекта тIа, «Грознефтяная» оалача остановка юхе вIаштIардаьча цIеношка. Цигара балха хьалва йиш яр автобусаца, троллейбусаца, бакъда Султан даим гIаш воагIаш гора сона хIара Iуйрийна. Цкъа Iемалга хургдар-кх цун из. Цун вахар зийча, каст-каста дагадох сона, гIаш лелар дегIа дика да, яха боккхийча наьха дешаш. Цунна-м из дика хинна хиларах вIалла шеко яцар. Аз цунца цхьан кабинете болх беш даьккхача массехк шера, из цкъа цамогаш хинна, больничнех ваха дагадагIац сона. ДегIаца низ болаш, хьинар долаш саг вар Шадиев. Уж шедар цунна чIоагIа накъадоалар ше беча балха. Iуйрийна Iохайча, делкъийна мара хьал ца гIотташ, сарралца хайна вагIа везаш болх бар тхабар. Дешаш-тоадеш, дешаш-тоадеш, дIадодар деррига ди. Са воккхагIвола новкъост, сона дика масал гойташ, даим балхах воаллар. Цунна бIарахьежача, сабар доацачун сабар хургдар, балха тIера воацар балха тIаверзаргвар. Дукха дика хIама Iомадир аз цунца яьккхача хана. Цхьаькха цхьа оамал яр сона хоза хеташ. Цхьайолча хана, цунца бегаш бе дагахьа телефон тохар гIорваьнна сатирик хиннача Ведзижев Ахьмада. Султан йист ца хулаш, велаш вагIача хана ховра сона, телефон еттар Ахьмад волга. Ше цунца къамаьл даь ваьлча, хьадувцар къаьнача йоазонхочо шийга аьннар, тхона а сакъердам боалар цох. Вешта аьлча, мелла гIожа бегаш шийца барах, эгIазалах хIама хилацар цун юхь тIа. Амма оаха, зIамагIчар, бегаш гаргабитацар, Султанаца эздел а гIулакх а леладе хьожар, хIана аьлча из ше а вар зIамагIбарий сий деш а уж лоархIаш а. ЧIоагIа бегаш болаш саг яр, тхоца кабинете болх беш хинна, нохчий цIихезача поэта а топониме йиъ том оттяьча а Сулейманов Ахьмада йоI Зейнап. Кхыметтел из а чIоаггIа юхаозалора, Султан волча бегаш ца беш. Иштта ше везавалийта, ший сий дайта ховш, вар из. ХIаьта Эсамбаев Махьмудах дола книжка яздаьча парте обкома болхлочун Нашхоев Руслана йиша Тамара массаза дагаювлар

Шадиевца, ший балха хало йолаш, чоалхне моттиг нийсъелча. Из а тхоца цхьан кабиинете болх беш яр.

Шадиев духхьал редактор хинна ца Iеш, 1-3 классашта долча дешара книжкай автор ва. «Абат» деша Iомалуча новкъа боаккхаш бола хьалхара гIа ба. Нагахьа санна из хала хуле, каст-каста ког дIабетталой, бера наьна меттала дешарцара безам бовргба. Цудухьа чIоагIа лоралуш, эза-диста оттаде деза из книжка. Дешархоша атта, дика, сиха дешаргдола наькъаш лаха деза укхаза. Алфавит 46 хьараках латт. ХIарадар дикка терко е езаш, шаьрде дезаш хул. Къаьстта хала хул царна шолха алапаш. Уж 12 алапи цхьалха I яха алапи, дукхагIа болх беш, шаьрде деза. ХIана аьлча юхедиса 33 алап Iомадеш, царца болх бу эрсий мотт, литература хьехача хьехархочо. Цудухьа гIалгIай меттала вIалла дIа ца хьехе а, цар уж Iомадергда. Къаьстта хала хул берашта вIаший къоастаде аь-яь, кх-къ-кI, хь-хI. Царгара дIаийккхараш аттагIа Iомалу царна. Султана, ше книжка оттадеш, цу алапашца долалу дешдоакъош, бIарчча дешаш лехад. ХIаьта уж а юххьанца царна аттагIа хургдараш хержа юкъедоаладаьд. ХIаьтта дешар Iомаде долалуча бера еша луш йола произведени ма хулла кхеталургдола дешаш юкъе долаш, сецара хьаракашца чоалхнеерзаянза хила еза. Масала, деепричасте корчам юкъебола стихотворени из ха йолча берашта ца елча бакъахьа я. Иштта лоравала веза кхыча чоалханеча моттигех а. Шадиевс, ший книжка оттадеш, уж моттигаш теркалъяьй аьнна хет сона. Цул совгIа тематически оагIув а я книжка нийса вIаштIехььяьккха. Берашта дайна, кIезига дайза а довзаш дола хIамаш да йоазошца хьехадераш. Масала, цхьаццадола дийнаташ, барзкъанца лелаю хIамаш, ловзоргаш, пхьегIаш, шера ханаш, сомаш, кхыдараш. Вешта аьлча, мотт Iомабе беза аттагIчунгара халагIчунга воалаш. Из гу вайна укх книжка тIа. Из ала мегаргда автора хержача ховли-довзалеех, кицаех. Лоацца, маIан атта кхетадергдолча тайпара да уж а. Цхьаццадола цIайш довза, цар сий де Iомаду бераш. Книжка кийчдаь да бесаш долча сурташца. Цхьадараш-м кхы а хозагIа а дахка йиш яр царех. Бакъда из Султана бехк бац, художникаша лорае еза моттиг я из. Хетаргахьа, книжка цIаькха арадоаккхача хана, цу тайпара гIалат а цар тIа хургдац аьнна хет.

ШоллагIча класса лаьрхIа дешара книжка кIеззига чоалхнех да. Бераш хIанз цхьан шера доккхагIа хиннад, цунга хьежжа доккха хиннад цар деша деза йоазош а. Изкнижка доакъошта дийкъад автора. Уж да «Гуйра», «Вай Даьймохк», «Берий вахар», «Вай доттагIех – хьайбаех», «Iа», «Болх — йоккха гIозале», «Дувца вай ноаноех лаьца», «БIаьсти», «Халкъа багахбувцам», «Халкъа беламе дувцараш». Оаш зийна хургда, шера ханаш ювцаш дола доакъош шоайла гаьнадаьха хилар. Из лаьрххIа даь хIама да, хIана аьлча вIаший юхе уж латтаре, берашта хала а сакъердам кIезига болаш а хургдар уж. Цхьа хIама вIаший тIехь-тIехьа диазза дуаш хилча чам болаш мича хул. Иштта да укхаза а. Цул совгIа, автораш а дукхагIа ба шоллагIча классе. ХIанз царна кIезиг-кIезига бовзийт гIалгIай дукхагIбола йоазанхой, цхьацц эрсийбараш. Бе-бе жанраш йовз: фаьлг, дувцар, стихотворени, кица, кIоанолг. Iомабу Даьхееза а къахьегама хам бе а. Уж шеддар автора вIаштIехьдаьннад дуккхача хана денз цу балха тIа Iоаяь ший говзал йоландаь.

Юххера, кхоалагIдола книжка – из гIалгIай дешар Iомадеш боаккха кхоалагIбола гIа ба. Из хьалхарчарел майрагIа, шоаех бIубенна баккха беза дешархоша, хIана аьлча школе уж уха кхоалагIа шу да. Ер книжка Шадиевс, ше цхьанне а ца оттадеш, Н.Котиевайца цхьана оттадаьд. Из а я дуккхача шерашка хьехархочун болх беш хьаена, наьна мотт дика бовзаш, из дIахьехара наькъаш кIоаргга Iомадаь саг. Цудухьа цу шинне дика вIаштIехьдаьннад, из боагIача чулоацамца хьалдиза. ХIанз, Iалам дайза ца Iеш, из лораде а хов берашта. Кхетаду, Iалам лорадарца Даьхе а лораеш хилар. Фу яхилга да хов эздел, из мишта леладе деза тохк. КIеззига Iомадеш мехка историIомаду, цун денал дола нах бовза болалу. Царна эггара хьалха хоз Граждански тIом, Осканов Сулумбик, Тутаева Аьсет яха дешаш. Кхыча тайпара аьлча, дуне, адамаш, цар гIулакхаш довза, цар мах бе боал дешархой, дувцача книжкан новкъосталца.

Шадиев Султан йоазонхо а ва. Цун дувцараша а дукха дикадар Iомаду кхувш йоагIача тIехьенна. Эггара хьалха царех да, шоай мехкацара безам кхебар, Даьхе лорае, цун моастагIашца къовсам лоаттабе хар. Вешта аьлча, бизза патриоташ хилар. Цу тайпара чулоацам болаш, йоазонхочо кхелла ши дувцар хьоахаде безам ба са укхаза. Хьалхардар «Тачанка йодаяр» яхаш да. Школе ялхлагIча классе Iомадеча литературан хрестоматена юкъедихьад из. Ший боарамга диллача зIамига деце, 20 оагIув я цун, бераша массехк урока тIа, цунца чIоаггIа безам а болаш, деш из. Цо вувцар ва дийтта шу даьнна гIалгIай кIаьнк Билан. Граждански тIом болча заман чухь, деникинцаша вай юрташта тIаоттадаь Iазап да йоазонхочо довзийтар. Цун да, нана, воккхагIвола воша моастагIчох юрт лоре болх, из ара ца валийта цун бIарзкъаш дIалочкъадий. Бакъда Билан яхь йолаш, денал долаш кIаьнк вар. Цудухьа дегI къайладаккха хIама лехе, нах болхача, юртахой бовча вода из. Човнаш яьраш, боабаьраш тIема юкъера арабаха гIо ду цо. Иштта из лелашше а, цар цIагIара тIема юкъе дакъа лоацаш мел хинна саг вув, духхьал цхьа Билан мара ца вусаш. КIаьнк эсалчарех хиннавац. Цо бекхам бу из бала шийна а ший дезала а качбенача наха. Шоай цIа дIа а лаьца, юрт яккхарах тоам хинна, дуаш-молаш багIа моастагIий, цIенах цIи техе, боагабу цо. Дувцар дешаш волчо нийса кхетадергда аьнна хет сона автор ала гIертар. Нагахьа санна хьа къам, хьа мохк ца лоархIаш, царна когаш тIабетта моастагIа волалой, моакхаза лоам санна цунна духьалъотта, чIир леха декхарийла ва шийх вIалла адамал доаллар. Иштта я дувцара идея – керттера уйла.

Ювцар кхы зама, машар бола ха яле а, бакъада уйланга диллача цох тара да «Хьалхара совгIат» яха дувцар а. Санаторе вахав гIалгIай кIаьнк Борзиков Мурад. Цига цунна бовз вай мехкарча тайп-тайпарча миIингашкара Соловьев Тимури Левашов Юраи. Форда тIа гилкема хехкаш лелача царна гушийх дегабуам байташ вола саг. Шпион веце а, зуламхо-м хIаьта ва из, аьле, соцаду цар. Милицега ханнахьа хоам барах, лийца боахка нах ийца додача кема тIара ведда зуламхо «Синица» лоац цар. Из бахьан долаш, районерча милице отдела начальника совгIата книжкаш лу царна, Мурада деннар Гайдар Аркаде школа ювца книжка дар. Цох хул кIаьнка Даьхено денна хьалхара совгIат.

Бераш харцача хIаманца доацаш, хьаьналча къахьегамца даха Iомадеш да Султана дуккха дувцараш. Эггара хьалха белгалдаккха лов «Аьшка сом» яхар. ХIама лочкъадар, наьха хIаманна са тIакхувш хилар, мел во да довзийт цо берашта. ВорхIлагIча Iомадеча книжканна юкъе да из. Дешархошта дагадохийт цо, шоаш вахаре карахдувлийта хоза доаца гIулакхаш, наьха хIаманна тIакхувдар, зIамагIдолча берашта вас яр, еттар. Шоашта цу тайпара хIама карахдаьннар, дехкеваьле цIийлуш а хул. ЙиълагIча-пхелагIча деша дагIа бераш да укх тIа дувцараш. ЦаIавтор ше ва, шоллагIвар – цун новкъост Идрис. Хьалхарчун нанас хьаьший боагIаш ше мукъа йоацандаь, тика тIа бохийт уж. Ши гIалат ду бераша, бихьа никъ кхоачашбаь, юхадерзалехь. Цкъа-дале, билет ца эцаш, автобус хоахк; шозлагIа-дале, шоайл зIамагIволча наьха кIаьнкагара низагIа аьшка сом хьадоаккх. Из бахьан долаш милице кхаьче, доккха эхь хул царна даьшта-ноанашта, хьаьшашта, школанна хьахашка.

Таханарча берашца а нийсдала тарлу цу тайпара хIама. Деррига бераш цхьатарра дика хилац. ЦаIаш латара тIера хул, вожаш — хIама лочкъадара, кхоалагIдараш – мотт беттара, иштта кхы дIахо а. «Аьшка сом» яха дувцар дешаш, хIаране ший вахар дуст цун турпалий гIулакхашца. Царех тара бале, шоаш во болга хов, тара беце – нийсача новкъа болга.

Кхы а да Шадиева берашта хоза оамалаш Iомаеш дола дувцараш. Масала, «Ваьккхача ваьннав Чоалдарг а» яхача йоазоно хьахайт, нах шийл эсалагIа хеташ, уж бегбоахаш хила мегаргвоацилга. МоллагIа саг из вале а, цун сий деш, лоархIаш, цунца хоза гIулакх леладеш, ваха веза ше йоаккхача хана. Иштта вахачун ха йIаьха хул, нахах лечкъа везаш, кхера везаш а хилац, укх тIа вувца Чоалдарг санна.

Дийнаташца къахетаме хила веза саг. Нагахьа санна из етт бале, хьога-меца лелабар къа да. Нагахьа санна циск-жIали дале, етташ, Iетташ леладар во да.Цхьабола нах хул, чарахье ухаш, зуламе дола а доаца а хьун хьайбаш, оакхарий доадеш. Бусалба динга диллача а, нийса доацаш хIама да из. Цхьан Iалама сагага хаьттар аз:

— Бусалба дино фу йоах дийнаташ, вешта аьлча, садоалла хIамаш йоаяра хьакъехьа?

— Нагахьа санна уж хьона зе деш яле, йоае мегаргья йоах, — аьлар цо.

Чарахьаша, сона хеташ, къестадиц зе деш я уж, е зе деш яц. Цар шоашта кIалйисачун топ тIайохийт. «Чарахьал дитар» яхача дувцар тIара Эскха а вар юххьанца иштта. Бакъда тIехьагIа хувцавелар, юххера чарахьал дитар. Маца, хIана дитар цо из? Ломо шийгара гIо дийхача, кхийтар из, оакхарий а сакхетам лакха болаш, шоашца къахетаме вар везаш, лораде дезаш дийнаташ хиларах. Къизал дика яц, миччахьа яле а. Бераш хила йиш яц довнаш-шовнаш, латар-тохар, цIий дезаш. ВIаший тIера, гIо деш хила беза нах шоайла. Иштта тIера хила беза уж Iалама а.

Духхьал берашта дола дувцараш яздаь ца Iеш, стихотворенеш а язъю Султана. Бакъда из болх дуккха кIезигагIа бу цо. Хоза гIулакхаш да цо стихотвренешка гIолла берашта Iомадераш а. Адам яхаш ва цун цхьан стихотворене турпал. ЦIагIара лостам, цIена лелар, новкъостий лархIар, дийнаташца къахетаме хилар дезаш вац из. Уж оамалаш во йолга гойт байто, кизга чу гойта бера сурт санна. Юхь бIеха йолаш кизга чу яйча, цIенъе отт-кх вай. Из стихотворени йийшача а, бераш оамала тоалургда аьнна хет сона.

ДоттагIал чIоагIа хила дезилга ховш, хало тIаеча, новкъоста оарцагIвоагIаш, могаш дола гIо деш хила веза саг. Иштта я «Iасилги кIазилги» яхача стихотворене керттера уйла. Харцахьа лелача хана, цхьана хиннад Iасилги кIазилги. Шоашта таIазар дергдолга хайча, новкъост кIалдита дод, лачкъ, къайладоал кIазилг. Цу стихотворене чаккхе шуга ешийта лов сона:

«…Лаьцад Iасилг!

Мичад кIазилг?

Мурада лех из

массанахьа.

КорадагIац жIале кIориг,

ДIалечкъад из Мурадах.

Алал тIаккха бакъдар Iа,

Фу хет хьона кIазилгах?

Кхеравенна кIазилг мо,

Новкъост вита

гIоргва хьо?»

Султанаца кхетаченашка, дика-во денача, воагIаш-водаш новкъа вIашагIветтавала вийзав са тайп-тайпарча ханашка а моттигашка а. ДагадоагIа, Нохч-ГIалгIай культура министр, цул тIехьагIа оаха болх баьча книжни издательствон керттера редактор хиннача Гапаев Абдуллайна, из цамогаш хилча, больнице тхоаш тIехьадаха; университета хьехархо, профессор хиннача И.Алироева воI веннача таьзета лаьтта; книжни издательствон редактор хинна А.Зязиков кхелхача, цун таьзета даха; Сурхо тIарча школе вена, берашта хьалха цо къамаьл даь. Йоазонхой кхетаченаш йолча-м каст-каста гора тхо. Миччахьа вале а, зIамагIчарна масал гойташ, де дезар фуд, дита дезар фуд хайташ, хулар Шадиев. Из яр аьнна хет сона цун оамалашта юкъе дикахъярех цаI.

С. Арчаков,

Йоазонхо
 Сердало

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

Комментарии

Зухра Галаева Сб, 26/05/2018 - 13:34

Аллах1 раьза хилва ер санна статьяш язъечарна. Студенташта ч1оаг1а накъайоал ераш))

Абббас с перископом Сб, 19/08/2017 - 02:19

Сакхердам язу да ...

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры