Х1етарча хана дерригача дунен т1арча наха ч1оаг1а къахьегаш хиннад ба́ха г1ерташ. Ма1а нах лаьтташ д1адувш, жа, доахан, говраш леладеш, базара ухаш хиннаб. Кхалнаха ц1аг1а эшар-дезар а деш, мукъача хана ма́ха

боаккхаш хиннаб.
Базара лелачар Кита мехкара башха-башха к1адаш: зип, даьрий, кхыдараш - кхухьаш хиннад. Мисара мехкара дошо, дото хознеш, къаьстта ший тайпарча Шамерча болатах (дамасская сталь) даь т1ехкараш. Уж т1ехкараш хиннад юкъах доахкача хана т1ехкар а хьадаьккхача шалта а хулаш, дукха мах болаш, ч1оаг1а лоарх1аш. Х1амаш тега хьалдоаха маьхий а кхухьаш хиннад Царех Мисара маьхий оалар, уж а хиннад дукха мах болаш, ч1оаг1а лоарх1аш. Кхыйола х1амаш а кхехьай д1а а хьа а. Лоацца аьлча, базар ч1оаг1а еш хиннай цу замалахь дерригача дунен т1арча наха. Уж т1ехкараши маьхии моллаг1болча нахага хулаш а хиннадац, эца низткъала доландаь. Цхьа эздий, лоарх1аме кагийнах хьоахабеш хилча, оалаш хиннад з1амигача сагах: «Шаьмера т1ехкар хьерчаш вар из юкъах, - йо1ах - Мисара маха боахаш я из».
Цу мел долча х1аманна дакъа лоацаш хиннад Г1алг1ай мехко а. Цу замалахь нах базара ухаш т1ехбола Даьре никъ хиннаб, вай мехка г1олла чакхбоалаш. Еча базара а кхыдолча пайдашта а г1алг1ай къама йоккха совле хиннай из никъ вай доазон т1а г1олла бодаш хиларах. Даьре никъ Гуржий доазон т1ара Г1алг1ай мехка 1очу а баьле, Хамха юххе г1олла 1о а бай, Эса-ч1ожах 1обоаг1аш хиннаб. Г1алг1ай доазон т1а даьре наькъа т1а, моттигашка хьежжа, юкъ-юкъе лаьрхх1а оттадаь ха хиннад. Цу новкъа базара-кира, кхыдолча г1улакхашта болхаш-боаг1аш бола нах лорабеш, маьрша чакхбоахаш хиннад из ха. Х1ара ха т1а к1аьдвенначоа сала1а а, мецвенначоа х1ама даа а моттиг хиннай, нагахьа к1аьдъеннаяле, хувца говраш а кхыйола мухь кхухьа х1амаш а. Долчча тайпара аьлча, цу морча б1аьхача новкъа лелача наха эша кхоачам хиннаб цу моттигашка лоадам боацача маьхах. Шоаш а ухаш хиннаб г1алг1ай Мисара а, Кита а, Х1инде а, кхыча а мехкашка базара.
Г1алг1ай мехка базархошка йохка а базара кхычахьа д1аяхьа а дукха тайпара лерх1аме х1амаш хиннай., иштта т1ехдолча болатах даь герз а: шалташ, товраш, урсаш. Дошох, дотох яь башха- башха хознеш: лергех йоадаю г1алкхаш, пелгех доахкаду г1озарий, ч1овгамаш, качйоадаю з1анараш. Бехха мах хьа а бале д1аэцаш хиннай уж ше йола х1ама базархоша. Вай мехкара болат, дошув, дотув дарригача дунен т1а довзаш а дика лоарх1аш а хиннад. 1ов яхача дахчах баьча к1ораца аьшк лоала а дай, еча х1аман боарамга хьежжа йолча кепашка д1адотташ хиннад. Цунах къора болат оалаш хиннад. Д1ахо ц1ий а еш, тувса а тувсаш хьаеш хиннай еш йола х1ама, тур дале а, шалта яле а, кхыяр яле а. Из болх беш хиннаб Ангушта г1олла лоамел хьасихьаваьлча Шолха уллача денз Сурхо уллача кхаччалца йолча моттигашка а кхы д1ахо Шолжаца а кенца а ядача нах бахача моттигашка а. Доагг1ача боараме ха а латташ к1еззига-дукха нах а бахаш ойлаш (юрташ) хиннай цу аренашка.
Аьшках яь болат дилладезаш йола х1ама, бокъонцахь яь яьнначул т1ехьаг1а, цигара хьалхьош хиннай тахан Мужече яха юрта йисте къулбехьа уллача Эса атаг1а. Из аре хиннай, цхьа километр совг1а й1аьха а йолаш. Эсаца хьалъуллаш. Болата аре оалаш хиннад цу моттигах, тахан а оал цунах иштта. Цига лаьрх1а даь кхуврчаш хиннад, лайсеш а латташ. Цар чу эшшача боараме ц1ийдеш хиннад герз, т1аккха говра т1а а хай, царех даьн-даьннар бе а деле, фега ураг1а хьала а хьекхе, ма йоддара говр хьалхоахкаш хиннай. Говр хаьхка цу ара г1олла хьала а ваха юхавеча, из кечал ма хетта болата ерзаш хиннай. Шамерча болатаца нийсса лоарх1аш хиннад иштта дилла болат. Цига х1ана беш хиннаб из болх аьлча, боккхийча наха оалар: «Цу г1улакха дола фо цига мо долаш кхы моттиг яц». Масса доаг1ача, башха-башха долча лоаман хих хиннача Эсах хьаг1етта ц1ена фо, дукха б1аьшараш даьннача гаьнаш цу белха д1ахо ма хетта тоаду. Вай лакхе ма аллара юкъерча говра массала цу фега г1олла из миссел йолча моттиге г1олла ц1ийяь йихьа аьшка х1ама йоагг1ача тайпара болата ерз. Болат диллачул т1ехьаг1а тхьовра хьаяьчча юха а йихье къогаеш, кхоалаш, иръеш хиннай уж х1амаш.
Иштта лерх1ам болаш хиннай вай мехка еш йола топпара пхьег1аш а. Цу белха геттара дика лоарх1аш хиннаб Г1алг1ай мехкара лоабат. Цудухьа дукха говзончаш кхычахьара хьа а ухаш беш хиннаб из болх. Торо йолча наха хьакхувлаш а хиннаб топпара пхьег1аш еш бола пхьараш, къаьстта цу белха говзал лакха йолаш хиннаб кубчи (кубачинцы). Уж дукха хиннаб вай мехка, из бакъду «Кубчечо кхабилга ко ший безам болчча тайпара дог1» яхача г1алг1ай кицо. Цар еш хиннай топпарах башха-башха пхьег1аш: кхабилгаш, богаш, х1енгеш, сурилгаш, кувраш, ятта кирпишк, иштта кхы а. Ч1оаг1а базар еш хиннай царца, кхычахьа д1абахе йохкаш а, хьабаьхкача базархоша д1аийеш а. Тахан г1ишлош е а, кхы цхьацца х1аман а, котлован а, к1оаг а, сангар а йоаккхаш лаьтта аьхкача, дукха корайоаг1а цу белха яь хинна аьшк лоаладеш йола моттигаш а, пишкаш а, цхьацца хознеш а,топпара пхьег1аш а, кхыйола белгалонаш а. Цо хьахьок вай мехка аьшкаца, дошоца, дотоца, топпараца деш дола белхаш 1алаьмате лакхача боараме хинналга.
Эс а, Кен а, Шолж а, Наьсар а, Г1алмий а яхача хишта юхе г1олла 1оядача шаьрача аренашка ялат д1адувш хиннад г1алг1аша: к1а, мукх, кем, борц, кхыдар а. Дукха оаг1ора йоацача босенашка хьажк1аш, ябакх, харбаз, паст, нарс, хорсам дувш хиннад. Шин шера бола кхоачам юхе а бите, царех а еш хиннай базар. Гурахьа хьувкъам чуийца́ча хана, диззача шера даъал шира ялат хулаш хиннад х1ара дезалга, цун метта а цхьаькха шера а кердадар д1а а оттадай, ширадар дохкаш хиннад цар.
Дукхача тайпара сомий бешамаш лелаеш хиннай: 1аж, кхор, хьач, боал, г1амаг1а, иштта кхыяраш а. Царех а еш хиннай базар. Гаьнаш д1айог1аш хиннай, х1ама д1ае низткъала йолча. Цхьа ги хиллала лаьтта эри уллийташ хиннадац г1алг1аша. Хьайбаех а хулаш хиннаб 1алаьмате боккха пайда. Уж дажа а юташ хиннай лаьрх1а моттигаш, бакъда дукхаг1а лоам леладеш хиннад доахан.
Эса атаг1а Хамха, Т1аргама юккъе бекъалуш хиннаб даьре-никъ. Ца1 Эсаца 1ободаш хиннаб, шоллаг1бар духхьала малхбузехьа Аьга кхале г1олла хьувзаш ураг1а а бахе, лакхе хьалт1а а баьле, хьовра хий долчча г1олла мухале д1ачу а ласте, шин даькъа боалаш хиннаб. Цунах цхьа дакъа х1анз Хьуле, Оалгат1е, 1арамхи, Жайраха яха юрташ ядача юххе да 1ок1ала а даьле, тахан т1ема Гуржий никъ уллача г1олла Дарьялски ч1ожаг1а (ущелья) чакх а даьле, Г1алг1ай мехка да Нег1ий ара г1олла (нагайская степь) Россе д1адодаш хиннад. Вож дакъа Ангашта да лоамах хьа сехьа а даьле, Шолж, Г1алмий яхача хих а даьле, Шолха, Аьхка-юрта г1олла 1аьлий-юрт Магас г1ала уллача да д1ахо додаш хиннаб. Д1ахо жаг1а аьлех а, дака аьлех а, эрз аьлех а, топпара орах а даьле тахан Сурхо уллача да юккъе г1олла д1а а дахе Кенах а даьле, цхьадола наькъа-такалгаш канца малхбузенгахьа долхаш хиннад, цхьадараш къулбаседангахьа долхаш хиннад.
Даьре наькъа хана г1алг1ай паччахьалкхен кертера шахьар Магас йолаш а йоацаш а ханаш хиннай, (дукха ма йохаяьйий Магас яккха т1аихача г1аьрхоша), бакъда из шахьар йолча хана Къилбаседа Кавказе Даьре наькъ т1ара йоккхаг1йола базархой совца моттиг цига хиннай
Эсаца 1ободар 1ошаьрача боалаш хиннаб. Цунах цхьа така х1анз Галашке 1окхоачалуча г1олла къилбаседа-малхбузенгахьа ураг1а а дахе, Матхал-дукъа т1а доалаш хиннад. Д1ахо къаьстта из така-никъ а Ангушта да лоамех сихьбаьннар а хьоахабергба вай укх лохе. Иштта кхы а д1а-хьа долхаш хиннад цу наькъах цхьаццанахьа такалгаш. Еча базарга, яхьача х1амашка хьажжа, кхы д1ахо а дукха тайпара бекъалуш хиннаб Даьре никъ.
Матхал-дукъа т1а хьалт1аваьннача ха латташ хиннад, цу дукъа т1а к1езиг-дукха нах бахаш пхьа хиннай. Из никъ цу т1а г1олла къилбаседа оаг1орахьа д1ахободаш хиннаб, хила дезача боараме ха а латташ. Цу дукъа т1а я Тимар ор яхаш моттиг. Из я астаг1а Тимара ше хьалаьцача моттиге доазув чудерзадеш еш хинннача белгалон сангар. Цига а ха латташ хиннад. Кен яха хий дикка аьрдехьа а долаш, дехьа-сехьа хьу а йолаш, йоккха моттиг хиннай Матхала-дукъ. Цу дукъа т1а г1олла хьун чу 1очуваьнна, дикка 1оховеча, Ц1окъа отараш яхаш моттиг я. Цига а латташ хиннад ха. Цигара 1оховаьлча Гамаж вийна кхух яхаш моттиг я. Цига а хиннай маг1ахьа мо моттиг. (Из я тахан Кадетский корпус улла моттиг). Гамаж вийнача къуха т1ара 1оъараваьлча, Даьре никъ аьрдехьа 1о а ласте Кен атаг1а г1олла малхбузенгахьа бодаш хиннаб. Кен аьтта оаг1орахьа уллача маьлха боса хьу хиннаяц лакхе дукъа т1а хьалт1аваллалца, базара лелача наха ч1оаг1а аьттув болаш хиннай из моттиг, нагахьа ийца доаладеш жа, доахан, говраш дале, уж дажийта а царга сала1ийта а. Бакъда тахан Яндаре йолча оаг1орахьа хьовхье йолчахьа хьу хиннай.
Йоккха моттиг я из Кен атаг1е, к1ир йоахаш хиннай цига. К1ир яьха атаг1е оал цох (из я тахан могаш боацача боккхийча нахеи виторанашаи сало1а «Дом ветеранов» яха моттиг а, цун хьалхо малхболенгахьа хьалъулла Кен атаг1е а). Цу атаг1ара кхера г1аьххьа дика ба цу белха, боагабича к1ир хул цох. Цу белха лаьрх1а яь пишкаш а йолаш, болхлой а оттабай, къахьегаш хиннад цига. Цунах а боккха пайда хулаш хиннаб г1алг1ашта. Из «Дом ветеранов» юллача хана цунах Загородная резиденция в Сухахах оалар. Из резиденци еш доахкаш, цу меттиге к1ир яха хилар бакъдеш дола дукха х1амаш гучадаьлар тхона: лаьтта аьхкача, гучайийлар кхерах к1ир йоахаш хинна пишкаш-цоацхал. Цхьайола пишкаш яьсса яр, цхьаяраш к1ир хьахинна кхера чулатташ яр, цхьаяраш д1ачуоттабаьчча тайпара кхера баганза бийда а болаш яр. Пишкаш яр, ураоттадаьча фуа хьисапе, босаг1а д1ачудаьха к1оагаш. Цу чу к1ир мишта йоаккхаш хиннай аьлча, эггара хьалха цу к1оага чухьнахьа юккъе йоагаю х1ама 1оюллаш хиннай. Т1аккха цу к1оага хьисапе чухьнахьа к1ир йоаккхаш бола кхера д1аботташ хиннаб, массанахьара в1ашка а бахьаш, 1о лохе ц1и хьалъювзаргйолаш къоргилг а йите, цунах моартал оалаш хиннад (свод). Цул т1ехьаг1а ц1и хьалъювзаш хиннай. Ц1и ма хетта яьгаяьнна дарригача дахчах тов хиннача г1олла, лаьтта т1а а техе, д1акъовлаш хиннай пишк, й1овхала 1имед араяргйоацаш. Д1ахо ха яьлча пишк хьа а яьсте к1ира хьайоаккхаш хиннай.
Д1ахо мухалаг1о Кенца бодаш хиннаб Даьре никъ Ната боарза юхе г1олла, цу боарза дихьа босаг1а а долхаш хиннад цунцара кхы массаг1а наькъа такалгаш. Кен йистера, тахан Сурхо т1ара Яндаре бодача новкъа 1о ма кхаьччанге, Ангушта да лоамах а баьнна аьхка-юрта г1олла хьабоаг1ача наькъах д1а а кхийте аьттехьа д1а а ласте, ураг1а долхаш хиннад цу наькъа цхьадола такалгаш, цхьадараш кенца 1одолхаш хиннад. Шиаш в1ашаг1а ма кхийттанге дикка йоккха хулаш хиннай кира лелача наьха тоаба. Аьттехьа ласта никъ, Аьлтий баламаш яхача дукъ т1а хьалт1а ма ваьлланге, цигара къилбаседа-малхбузенгахьа бодаш хиннаб. Сахьата цу новкъа вахача цига яг1аш хиннай 1алаьмате йоккха К1ужбаг1а хи яхаш цхьа га. Хьалла б1ихье к1уж мара кхы цхьаккха тайпара ткъов, галг хиннаяц цох йоаллаш, цудухь оалаш хиннад цу гаьнах К1ужбаг1а хи. Иштта Совъаг1е а Сов а оалаш хиннад цох. Мут (сок) ц1е хиннай цун. Из – ц1е дахча хилара белгало я. К1ужбаг1а хи б1аргагуш хиннаб вай мехка массанахьара, б1аь метр совгг1а лакха а, пхи-ялх метр сома а хиннай из га. Ц1ава ца ховш наькъа тувлавеннача сага 1алаьмате йоккха белгало хиннай К1ужбаг1а хи, цунца нийсвале ц1енах кхеташ а хиннув.
К1ужбаг1ача хенага а хиннад ха. Матхал-дукъа т1ара 1оволавелчахьа Г1алг1ай мехка кертера ха а дукхаг1а базархой совца моттиг а хиннай цигача.
К1ужбаг1ача хенагара Къулбихьерча оаг1орахьа маьлха боса тоъаргйолаш йоккха нах бахаш пхьа хиннай. Тахан мо хьу йоацаш, ясса хиннай хена къилбаседа оаг1орахьара моттиг а. Цига а уллаш хиннай нах бахаш моттиг. К1ужбаг1ача хенарча хага тоъал 1еш хиннаб базархой. Йохкар-эцар е дукха адам т1адоаг1аш хиннад цу метиге. Цига хоза йохкар ехке - эцар ийце, лаьрх1е са а ле1е, кхоачам боацар хьал а дизе, д1ахо болхаш хиннаб базархой.
К1ужбаг1ача хенагара баьлча, Шолжах а Наьсарах а баьле, арг1е г1олла, тахан Ачалкхенашта дехьеи-сехьеи дадача довкъашта да, д1ахо бодаш хиннаб Даьре никъ. Д1ахо шинъарг1а юкъе 1ошаьрача а баьле, малхбузенгахьарча арг1ах дехьа а баьле, тирка атаг1а г1олла Тирках баьле д1ахо бодаш хиннаб из.
Цу замалашкахь К1ужбахача хенага а кхыча посташка а йохкар-эцар е а базархой хьал фуд ха а царга г1олла дунен т1ара керда х1ама фуд ха а т1абаьхкача меттигарча наха миштад шун г1улакх, доагг1ача тайпара хьоашал дой шоана г1алг1аш аьнна шоашка хаьттача, цкъара йохкар-эцар а яй дунен т1ара хувцам-керда х1ама а дийце, т1аккха сало1аш баг1аш базархош дувцаш хиннад оалар вай боккхийча наха: « Хьаша –да лоархьаш, шу-кад дика долаш нах ма бий г1алг1ай, хьашт мелд дика-м Даьра да, эггара маьршаг1а йола моттиг Даьре наькъа т1а, Г1алг1ай мехка я, чо 1оцабожийташ чакхдоах тхо г1алг1аша шоай мехка г1олла, дика хьоашал а ду. Тхоца дукха ма нийслой г1алг1ай, денала а, майрала а, камоаршала а, наькъа сахьоален а, царел т1ех нах хургбац». Д1ахо дувцар боккхийча наха Базархош дувцаш хиннад яхаш: «Б1аьха никъ ма бий яр, низткъала йолаш, хала нах болаш а моттигаш нийслу. Наьха мехка г1олла чакхвоалаш хилараг1а дунено оттадаь доаг1а х1ама, льрх1а цу г1улакха оттабаьча нахага д1аделча а цхьацца во нах духьала бувлаш цадоаг1ар дувцаш а нийслу. Оттадаь ха ма хулий тхоца а, цу морча метте кийча -фийла хила везаш а, духьала оттавезаш а хул. Бакъда хьо волча доазон т1ара 1аьдала из болх д1ахайча боккъала чехка оарц дайт, шоай доазон т1ара 1обовлалца д1ахо накъа а воакх. Из мо ирча х1ама г1алг1ай мехка хилац. Лартт1а низ болаш паччахьалкхе а доагг1ача тайпара низам а долча метте а цу тайпара болх хилац, цига шоай доазон т1ара 1обовлалца лорабу кира лела нах
Вай боккхийча наха оалар: «К1ужбаг1ача хенах а вай лоамех а г1алг1ай мехкарча г1ишлонех а лаьца а да йоах цар даь 1алаьмате тамашне хоза къамаьлаш: «Тхо кхаьчача метте цул йоккхаг1а га а цхьаккха тамаш а яйнаяц тхона», яьхад цар К1ужбаг1ача хенах. Дерригача дунено яххача тайпара дунен т1а мел долча лоамел хозаг1а да кавказера лоамаш, къьстта г1алг1ай мохк улла моттиг дувцалга йоацаш хоза а сапарг1ата а я яьхад цар. «Тамашне г1ишлош яр Г1алг1ай мехка яг1араш, хала дар уж кхерех еттай ала, корсам а 1арждакх а кхыйола лоам яг1а гаьнаш мо лаьттара хьалт1аяьннай аргдар уж» яьхад цар г1алех.
Даьре никъ вай мехка г1олла чакхбоалаш хиларах, вайна хиннача пайдал дуккха боккхаг1а ба цу базара лийнача наха вайцигара бихьа пайда. Базархой хинна 1ийнабац уж нах, к1оарга хьаькъалаш долаш, массадолча 1илмах кхеташ, шеддола х1ама тохкаш, говза нах хиннаб уж. Шоаш д1амелкхаьчача мехкашкара х1ама тохкаш, 1омадеш хиннад цар, иштта вай мохк 1омабе а тахка а г1ийртаб уж. Цу базархошца дукха нийслуш хиннаб, базара а боацаш, духхьала х1ама тахка, моттигаш йовза, 1омае арабаьнна наькъахой (путещественники). Тахан доазол арахьа дукха да, йоах иштта вайцига нийсбеннача наха г1алг1ай къамах яьздаь, тамашне хоза къамаьлаш. Цу Даьре наькъа т1а базара лелаш г1алг1аша а 1омаяьй дукха тайпара говзалаш.
МАТИЕВ Аббас