Зама сиха йода, цо дицду денош, бетташ, шераш. Йоккхий саготонаш а лоархIамера цIайш а ха дIаяхарца дицделе дIадоал. ХIаьта а цхьабола нах, вахарера моттигаш йицъе низ бац дунен тIарча цхьанна хIаман. Масала, дика саг, цун гIулакх, эздел, адамал доаллаш хилар дицлуц, хьоцара дIакъастац мел йIаьха ха яларах. Цу тайпара новкъост вар Котиев Хьусена Зяудин.

1975 шу дар из. Итт класс яьккха ваьлча, Шолжа-ГIалий тIа вигар со гIалгIай меттацарча безамо. Из кIоаргагIа Iомабе, берашта дIахьеха ловш вар со цу хана. Вешта, из безам хIанз а лаьгIбеннаб ала йиш йолаш вац со. Наггахьа саг мара кхетацар гIалий тIа вовзаш, деша овттараш хIанзалца хьона малашб ца хайна нах бар: кагий нахи мехкарийи. Уж баьхкабар гIалгIай мехкара санна гонахьа ядача республикашкара, кхыметтел нохчий районашкара а. Масала, царна юкъе бар хIирий, нохчий юрташкара кагий нах. Лоацца аьлча, ерригаш 25 моттиг мара яцар цу шера, деша овттараш диазза дукхагIа бар. Цудухьа конкурс яр цхьан метте 4 (виъ) саг волаш. Нохч-ГIалгIай обкома йийха а йийха, кхы а 25 моттиг елар тхона. Шовзткъа итт саг деша дIаийцар гIалгIай мотти литературеи хьеха ловш болча мехкарехи кагийча нахахи. Минутке Гудермесски урамагIа йолча студентий общежите ваха сецар со. ЙиълагIча этажа тIа 104 цIа дар со дIанийсвеннар. Бедоахкаш кисеш, юхьмарех хьекха гата, гIайба лоаччар йолаш, чувера лакхарча дегIара гIийло зIамига саг. Геттара къона, селхан хинна выпускник вацар сона гур. Сайл воккхагIа хийтар сона вовзаш воаца студент. Иштта хинна а хиннадар из. Ше хьавовзийтар цо, ший фу ха я а дийцар. Тхол цхьа шу воккхагIа хиннавар Зяудин. Каста кхы а ши новкъост хьакхийтта, даха хайшар тхо. Уж шиъ вар: Наьсар-Кертера Чахкиев Османи Знаменская яхача нохчий юртара Зангиев Iалихани. ТIеххьарвар милице полковника Зангиев Саврбика воI вар.
Котиев гIалгIашта дукха тара ца хула куц-сибат долаш вар. Лакха, виткъа, векъа зIамсаг вар из. Цул совгIа, мекх долаш, кIеззига хьалхьайза мераж йолаш, вар тха новкъост. Барзкъа, геттара моданна тIехьваьнна лелаш веце а, хоза леладора цо. Оаха бегашта «лор» оалар цох цхьан юкъа, хIана аьлча лора халатах таралесташ кIай плащ яр Зяудина.
Вахар тайп-тайпарча деноех диза а сакъердаме а дар.ХIара кIира массаза дала дIа-юха долхар тхо вай мехка бе-беча оагIонашка: Зяудин – ХIирийче, Осман – ГIалгIайче, Iалихан – Нохчийче. ЮхадоагIаш кхаь мехка мел дола кердадараш дахьар. Укхаза хийла хаза йиш яр кхаь къаман метташ. Ази Чахкиевси, тхога хаьттача, цIена гIалгIай мотт бувцар. Са новкъост-м Наьсарерча газете болх беш хиннача литературни цхьанкхетара чу а воагIаш, Чахкиев СаIид вовзаш; поэт, журналист хинна Муталиев Мухьмад, цох тарра кхыбараш бовзаш вар. Зангиевс нохчийи эрсийи ши мотт кегабеш бувцар тхона, хIаьта Зяудина цкъаза хIирий меттала дош кхоссар. Къаьстта а ше цIаводача хана ала тарлора: «Да фандарашт!» Фу яхилга да из, аьнна, шийга хаьттача, таржам дора: «Iадика хийла», - яхилга да аьле.
Тха вахар кхы а сакъердамегIа хулийташ бар тхо долча иха хьаьший. Тхо дахача цIагIа каст-каста хулар милице полковника гIирс бувхаш вола Зангиев Саварбик. Цу заман чухьа из чин долаш берригача гIалгIашта юкъе а хургвацар ши-кхо саг мара. Тхо малашд, ший воI хьанца вах , тхона фу эш хьожар из. Полковник веча тхона цох бIарчча цIай хулар, хIана аьлча цу хана Шолжа-ГIалий тIа хиннача кафешта юкъе дикагIчарех лоархIаш хиннача «Махачкале» дугар тхо, дика хьегийтар. Кхы а бар тхо долча ухаш хинна цIихеза хьаьший. ДагадоагIа тхоаш долча йоазонхо, литературни критик хинна Костоев Iалихан вена. Из цу хана Москве вахаш а М.Горьке цIерагIча литературни институте багIача вай студенташта хьехаш а вар. Бокъонца дола вайнаьха ловзар оттадир оаха Iалихана, мехкарий тIабоалабир, пандара ашараш лакхийтар, халхараш дир. Хьаьша ше а ваьккхар цига массехказа халха. Къаьстта а касташха воагIар тхо дахача цIагIа чу поэт Вышегуров Мухьмад, иштта тхо долча хиннавар вовзаш вола лингвист Оздоев Рамис, кхыбараш. ХIаьта а керттера тха вахара ха тIаерзаяь яр дешара. ГIалгIай мотт Iомабе, кIоаргга бовза безаш дар тха гIулакх. Из, тхоашта могачох, дизза кхоачашде гIертар тхо.
Эггара магIарча саьн чу латтар са маьнги, сона духьала – Котиев вижа улла моттиг яр, эгIахьа - Османа маьнги, цунна духьала – Зангиев Iеш йола моттиг. Делкъел тIехьагIа цу чу вIашагIкхетар тхо, цкъаза сахиллалца дIайовцар тха лампа, дешара хало иштта Iовша езаш хулар, хIана аьлча дийнахьа цхьаккха де кхоадицар тхо. Цул совгIа, кхыдола гIулакхаш а хулар кхоачашде дезаш. Ваха веза моттигаш а кIезига хилацар. Хийла ди дIахьора библиотеке дагIаш, книжкаш дохкача тикашка лелаш, газеташка- журналашка гIолла лелаш. ДагадоагIа сона, Зяудинаца тхоаш цкъа «Сердало» газета редакце даха, цу хана эггара хьалха цо возийтар сона вай къаьнагIча журналистех а таржамхоех а хинна Котиев Султангири. Иштта дагадоагIа, оахаш цхьана долаш ийца хинна эрсий поэтессай Татьяничева Людмилай овкъара беса ши том. МассагIа вIашагIкхетар, массагIа гIулакх хулар хIара дийнахьа… Юха а Iуйре хулар. Юха а тхо виъ сахилале цхьана арадоалар тхоай пхе шера кхахьа безача новкъа. Шин группан дийкъа дар тхо. Сои Зяудини цхьан группе дар. Из яр «б» яха группа. ХIаьта Осман «а» группе вар. Зангиевс тхоца цхьан шера мара дешанзар, цун кхыча отделене дIавахар хилар. Къаьстта а дика довзар хилар тха, деша эттача шера сентябрь бетта комсаш чуэцара балхашка дигача хана. Наурски районе Ищерская яхача станице дар тхо. Къахьегама тIера волаш из хилар дика гуш дар, цига оаха йоаккхача хана. Ше чуэца комсаш сихеи, цIенеи , гIалат ца доаккхийташи эцар Зяудина. Болх Iокхесса дIаваха гIерташ, балха ара цавалар духьа бахьанаш лехаш хилацар из цIаккха а. Делкъа ха тIакхаьчача, чехкка тхоай мук дийя, гаьнадаьле, комсий мугI Iокхоачалуча Iодувшар тхо, кIалха комсий татхараш ехке. Со – сехьеи, из – дехьеи. Делкъел тIехьагIа юха а кердача хьинарца балхах чудолар. ХIара дийнахьа, масал гойташ, къа а хьегар. Цига оаха мел яьккхача хана, цIаккха воча, эздий доацача хIаманца ше бIаргавойтанзар Зяудина; менна, ха яхача хана бус ара лелаш, хIаьта гIаьле-м из озаш а вацар.

Котиев Хьусена Зяудин ваьвар 1957 шера 23 марте. Укх деношка нийса 60 шу дузаргдар цун. Из ваьвар Къилбаседа ХIирий мехкарча Чернореченское оалача юрта. Бакъда Зяудина Южнера ва ше оалар. Цун бера ха дIаяхаяр хозача моттиге. Лоаман цIена фо, гонахьа хьунаш, гувнаш, лоамаш дар дIа мел хьежача. Цу тайпарча моттиге ваьхача сагах поэт цахилар тамаш йолаш, селла хоза Iалам дар цига хиннар. Нана украинка яр цун. ХIаьта а аз тамаш еш дар цхьа хIама. Дукха вайнахага маьре хинна эрсий а кхыча къамех а бола кхалнах байза вар со. Царех цхьанне гIалгIай мотт бувцаш хезадацар сона. Сона-м хац цар из хIана дар а. Бакъда Зяудина нанас мотт хоза а шаьра а бувцар. Цо из бувцаш, са кер чу йоссар тайп-тайпара уйлаш: гIалгIай къам деза цунна, цудухьа бувц гIалгIай мотт; къаман меттаца къаман гIулакх Iомадаьд цо; ший берех гIалгIай хилча бакъахьа хетандаь бувц цо из мотт. Кхы а дукха, тайп-тайпара яр уж. ХIаьта а аз цаI кхетадора, цо ший гIулакхашца, хозача Iанарца езаялийтаяр маьрцIаьшта а юрта бахача наха а.
Школа чакхъяьккхачул тIехьагIа, ха юкъе ца йолийташ, деша отта вIаштIехьадалац цун. Цудухьа, болх бешшехь, дIахо деша ваха кийчлу. Цо болх бир цу хана гIоръяьнна хиннача, мебель хьаеча «Казбек» яхача Буро тIарча фирме. МоллагIа ишкап е истол хьадеча хана, цу тIа де мел дезаш дола хIама Iомадаьдар цо. Ардакх шаьръе, тоае, цу тIа лак тоха, къоагае, цох цIагIа эша моллагIа хIама хьае ховра зIамигача сага. Къаьстта дика ховра цунна шахматех ловза истолаш мишта де деза. Мебель тика чу дIаяхьале, е заказ даьчо цIаяхьале; дIахьоарчае, дIакъовла ховра, из вIашагIйолла ховра. Цу балха тIа а дика тешал шийна тIехьа долаш вар из. Балха ханнахьа вар-вахар, тIадилла декхар дизза кхоачашдар, балхах гIалат ца даккхийтар – уж хIамаш дар керттерча даькъе цо лорадеш хиннараш. Цунга хьежжа сий а дора цун, цох визза вола мебельщик хиларга сатувсаш. Бакъда Зяудина уйлаш кIеззига кхыча тайпара хул, царга хьежжа хул дIахо цо дIахьош бола вахара никъ. ГIалгIай мотт Iомабе а хьехархочун говзал харжа а лоархI цо. Ала деза, из атта гIулакх ца хиннилга. Цо дийшача хIирий мехкарча школе из мотт Iомабеш хиннабацар. Цудухьа экзамен дIайолаяллал из Iомабар хьинар а чIоагIа лоIам а безаш хIама дар. Дукха къахьегаш, гIалгIай книжкаш тIа вагIаш, къаман мотт Iомабу цо. Экзамен дIалу.
Гуйран балхашкара цIадийрзе, октябрь бетта дешар дIадоладу оаха. Харжа безаш бар группанга хьожаргбола а, кулгал дергдола а нах: староста, комсорг, профорг. Массане, раьза болаш, профорг харжа аьнна кхаж тессар Котиевна тIехьа. Цунна тайп-тайпара бахьанаш дар. Тхона Зяудин къахьегам яхилга фуд ховш, балха тIера волаш, саг волга ховра; хьарцахьарча хIаманца ше воацилга хьахьекхадар цо. Цхьаькха цхьа оамал яр цун – наха везавалийта хар. ЙIаьххача хана из болх кхоачашбеш хилар зIамига саг. Цу хана хьателаш, хIаранега профсоюзни билеташ дар. Цар тIа тIалетае езар маркаш. Студенташа из болх мишта бу, билеташ мишта леладу тохкар профорга. Бакъда цу тIа чакхбоалаш бацар цун болх. Дешара хьалаш миштад, вахара хьалаш миштад хьожар университете а общежите а. Нагахьа санна студентий бокъонаш телхаеш моттиг нийслой, цу юкъе водар, гIулакх тоадайта дагахьа волаш. СалаIар вIаштIехьдаккха а цIайш долча деношка сакъердам бар а дар теркалде дезаш. Укхаза а цхьацца студенташта дезалургдола хIама дагадохар Зяудина. Масала, Ленинградера театраи кинемотаграфеи институт яьккха цIабаьхкача вай кагийча нахеи мехкарашеи оттаяьча, «Къонгий бовча хана» яхача спектаклага хьажа дахар тхо. Берригаш вIашагIтоха хало дар. ХIаьта а театраца чам бола студенташ цу спектаклага ца хьожаш Iанзар. Из духхьал салаIийтара е сакъердийтара моттиг хинна ца Iеш, тхона боккха патриотически кхетам луш йола моттиг а яр. Спектакль яр Сийлахь-боккхача Даьймехка тIем тIа байнача гIалгIашта хетаяь. Чахкиев СаIида «Даь илли» яхача повеста кIийлен тIа оттаяьяр из, инсценировка яра наькъаца. Эггара чIоагIагIа тха дегаш ураоттадеш хиннар дар, цунна юкъе декаш хинна даь илли. Из вайна массанена довза Мальсагова Фатимас яздаь «Котдаьлар вай» яха илли дар. ДагадоагIий шоана:

«Бийса баьде ма йоагIий,
Ва Iаьржа ва бийса,
Дарз хьекхаш ма латтий,
Ва шийла ва дарз.
Хьо кхера ма кхера
Ва майра ва дог,
Хьо доха ма доха,
Ва кура ва дог!..»

Цул совгIа профорга балхо бовзийтар тхона дIахо дIайодача хана вай театра балха мухь шоай гибелла дIахьоргбола къона артисташ: А.Кодзоева, Б.Доскиев, И.Беков, М.Тхостов, С.Гайсанов, иштта кхыбараш.
Шолжа-ГIалий тIа кхаьчар цу хана геттара гIордаьнна хинна индийски кинофильм «Бобби». Цунга хьажа ловш хилар кагий нах а мехкарий а. Ерригача группанна билеташ ийца, цунга хьажа дахар тхо. Инде кинемотографи а культура а йовзар санна моттиг хилар цох.
Иштта, профкома дакъа лоацаш, кхыдола вIашагIкхетараш хилар тха цу заман чухьа. Масала, студенташ болча баьхка хилар нохчий халкъа поэтесса Ахматова Раиса, гIалгIай халкъа поэт Яндиев Жамалда, нохчий поэт Дикаев Мухьмад, поэт, журналист Арчаков Тухан, Iилманхой, артисташ, иштта кхы дIахо а. Тха хьалаш миштад хьожаш вар профорг, ЖIайрахьа фольклорни практике дигача хана а. Оздоев Рамиса кулгал а деш, цхьа кIира даьккхар оаха вай дай баьхача лоамашка. Даара, дувхара-гIовттара мел эша таронаш йолаш дар тха цига хинна Iер. Дукхача юрташка хилар тхо, нахаца вIашагIдетталуш, багахбувцам дIаязбир: фаьлгаш, иллеш, оаламаш, кицаш, кхыдараш. Цига яйзар тхона (1976 шу) курорт «Iарамхи», Цуров Куне коа юкъе яьгIа гIала, цу ковна да ше а дийна вар цу хана. Тахан мо духьаллатт сона из вордах говр дIайожаш ваьлла сурт. Аьрзи яхача юрта баьхача наьха малхарча каша яьда керта, кулгий тIехкаш дагайоагIа. ГIалашта юкъе цхьа хозза бай болаш, сийна, моажа, цIе зизилгаш дагIаш моттиг яр. Цига Iовижа со тхьайсавар, цхьа-ши сахьат хиллал ха яьккхаяр аз цига уллаш, новкъостий дIабахачул тIехьагIа.
IокIалваьнна, тIаьл дехьаваьнна, цу юхегIолла ОлгатIе бахача Евкурнаькъанга чуэтта, багахбувцам дIаязбаь, хьалвахар со тхоаш Iеш долча ЖIайрахьарча интернате. Тхона лакхе бар Маьтлоам, хIара Iуйре, хIара сайре накъайоаккхар оаха, цун хозал зувш. ХIаьта тхоцара цхьабола кагий нах гаьнагIа ядача юрташка а ухар: Хьуле, Оздиге, Лейме, и. кх. дI. Вешта аьлча, из шебола болх ше-ше хьахулаш бацар, хьехархоша а, старостас а, профорга а вIаштIехьабаьккха бар. Цох дикка дакъа доаллар Котиев Зяудина а.
Цхьаькха цхьа моттиг дагайоагIа сона, оахош салеIа а тхоашта дикахетар хинна а. Зяудина каст-каста ювцаш яр шоаш бахача юртарча гув тIа йоалла цхьа хьагIар. Ше цига ахар а берашца ловзар а дувцар цо тхона. Ноябрь бутт бар хьатIакхоачаш. Цу шерашка чIоагIа дездора Октябрьски революци яьккха ди – 7 ноябрь. Тхо, массехк зIамига саг, дагаваьлар мичахьа, мишта дездергда из цIай. Массанена бакъахьа хийтар Зяудина йийца хьагIар йолча дахача. Шин группера массехк саги иштта цу хана волалуш йоазонхо хинна Чахкиев Мухьмади (хIанз Илдарха-ГIалий тIарча газета керттера редактор ва из) лоамашка дахар. Зяудина наьна Тамаре зерат а даь, тхоай барзкъа, даар-малар кийчдаь, кхоана 7 ноябрь хьахул яхаш, гидоахкаш рюкзакаш долаш, урагIдоладелар тхо. Тхоца вар иштта Зяудина воша Iалайг, даь-веший воI Мовлатгири. Бийса сов баьде хиларах, из хьагIар кораянзар тхона. ХIаьта а йоккха цIи йийза, хьалххе Мухьмада кийчдаьча дулхах шашлык деш, безаме къамаьлаш деш, шашлык дуаш, дIайихьар оаха из бийса. Тахан мо дагадоагIа сона Зяудина дукха дезаш хинна анекдот: «Цхьа тенна къонах хьалчуваьннав тIанк аьнна йизача автобуса чу. ДIа-юха хьежа, мукъа моттиг йоацилга хайча, аьннад: «Аквариум кара йола саг Iохайта!» Хьалъураийккхача зIамигача сага Iохайтав къонах. «Мичай хьа аквариум?» - хаьттад цо ше Iохайтачунга. Къонахчо, кита тIа тIоара хьатIатеха, аьннад: «Ялх кружка йийи кхо чкъаьреи боалл-кх укх чу».
Сатоссаш юха IокIалдаьнна, тхоашта дIайхха чай а менна, дIа-юха дехар тхо. Бакъда дагахьа хоза уйлаш, дагалоацамаш дар хIаране, хIанз а йицлуц сона оахош цу бус яьккха хоза ха.
Кхы цхьаькха моттиг ювцаргья аз. Тха вешийна йийха ягIаш саг яр. ХIаьта со вар, цхьацца совгIаташ ийца, маьр-веший декхар кхоачашдеш, из йолча ваха кийчлуш. Со иштта водилга хайча, сох хьакхийтар Котиев Ззяудини Чахкиев Османи. Хьалххе Наьсаре цIавахар со, эша хIама Iалашде дагахьа, хIаьта уж шиъ сайрангахьа лестача Шолжа-ГIалий тIара хьалва везаш вар. Шедар кийча дар, новкъостий хьакхачар мара хIама ца эшаш. Бакъда уж гучабоалаш бацар. Баьдъяла йолаелар. Сона гонахьарбараш шекбувла баьлар. Амма со шек вацар уж боагIаргхиларах. Зяудина дукха дезаш дола дешаш дагаухар сона цу хана. Цун оамал яр, дешар йистедаьнна, общежите дIадолхаш, ха яккха юрта цIадолхаш, вIалла трамвай цига еце а: «Вай цIадахача бакъахьа да, трамвайш совцале», - оалаш. Цудухьа «трамвайш совцале» уж хьакхоачаргболга ховра сона. Иштта хила хилар.
- Экзамен дIаенна, тхо хьалдъарадовлале, дикка ха дIаяхар, тIехьадаьлар тхо, - бехказваьлар Котиев, бехказвала везаш дукха тIехьависавеце а. Несийца дунен къамаьл де а, бегаш бе а ховргдолчарех вар уж шаккхе а. Из бахьан долаш, хоза дIайихьар оаха бийса. Царех тара моттигаш пхе шера кхы а нийсъелар тха вахаре. Со укхаза фу ала воаллар аьлча, Зяудин ше йиллача хана, деша ва везача хана хьа ца воагIаш, тIехьаваьнна моттиг дагаягIац сона. МоллагIа ший де дезаш дола хIама талмаста ца деш, цIенхашта деш саг вар из.
Со стихотворенеш язъеш волга хайча, юххьанца цар шинне а лаьрхIар байташ язъе. ХIаьта а дукха леладанзар цар, поэзецара цу тайпара хьоашал. Цар йитар стихотворенеш, хIаьта сона уж ютаяланзар. Аз дIахо а язйора уж. Уж ца язйой а, кхыйола цхьацца говзал йоаллаш бар са новкъостий. Цхьан дийнахьа, Буро магIа цIаваха юхавоагIаш, дахчан пандар бера цо, тIаккха мара ханзар тхона Зяудин цу тайпара (музыканта) начIал йолаш волга. Сар-сарахьа, дешарах кIезззига мукъадаьлча, ашараш лекхаш, тхона салоIам бора новкъоста. Хьехамаш а дора, из мишта лакха беза дувцаш. ХIаьта а сохи Османахи музыканташ хиланзар. Студенташ долаш, цхьан новкъа лийнадале а, дIахо дIайодача хана оаха хержа наькъаш вIаший тара доацаш хилар. Зяудинах чурча гIулакхий министерства болхло хилар, из къахьегаш вар ХIирий мехка. Османах бизнесмен хилар. ХIаьта со айса хержача хьехархочун новкъа ваьлар. Се Сурхо тIарча шоллагIча школе дIахьожавайтар аз, гIалгIай мотти литературеи хьехаргдолаш. Цигарча хьехархой цIагIа вахаш а болх беш а хилар со цхьан юкъа. Балхара чувена, салеIа, кхоанарча урокашка кийчлуш со вагIаш, машина сецар коа. Чура Iобайлар са новкъостий: Котиев Зяудини, Чахкиев Османи, цхьаькха, сона вовзаш воаца, куц-сибат дола зIамига саги.Хьаьший байзача, сона хайра царцарвар ХIирий паччахьалкхен университета юридически факультета хьехархо Дзагиев Мовлатгири волга. Сай йолча таронах, цар гIулакх дIадерзадир аз. Дукха баьгIа а хьехархочун балхах лаьца аз дийцачунга ладийгIа а, дIабахар уж. Кхыча дешашца аьлча, тхо дийша даьнначул тIехьагIа а, юкъера хоза гIулакх диц ца долийташ, тхо хийра ца доалийташ, вIашкаувзаш хиннача нахах вар Котиев.
Ваха-ва хала дацар цунна, хIана аьлча машин лалла ховш, ший из йолаш вар зIамсаг. Ше университете вагIача хана, Вышегуров Мухьмадаца яьхар цо шофёра курсаш. Цун шийна чIоагIа накъаяларал совгIа, кхыча наха йоалар уж накъа. 1979-ча шера дар из. Тхо пхелагIча курсе дагIар. Озиев Салмана 75 шу дузача хьийхавар Хамхоев Элмарзий Ахьмад. Машен Ахьмада йолаш яр, бакъда из дIалалла саг вацар. Зяудинага аьлар аз эттача моттига хьакъехьа. ВIалла новкъа доацаш, Хамхоев цу юбилее Дошлакъий-Юрта вига раьза хилар из. Со а Зяудин а шаккха Шолжа-ГIалий тIа юхадаьхкар, къаьна иллиалархо а поэт а воалавеш. ХIаьта МВД волча заман чухь, машин лелае хар, цунна балха тIа чIоагIа гIо деш дар.

Къаьстта со цецвоаккхаш дар цун сабар, хIаманна сатоха хар. Цу хьакъехьа цкъа тхоашта юкъе нийсъенна моттиг ювца лов сона. Зяудина, цхьа Iаьржача пластмассах баь, «дипломат» оала тIормиг бар. Ийца дукха книжкаш цIадахьа дезаш а нийсденна, цун тIорме чу уж чу а дехка, шоатта дийнахьа цIавахар со, оршот дийнахьа юхавоагIаргволаш. Со Iеш хиннача цIеношка газа пешк яр, эгIарча цIагIа йоаллар из, магIарча цIагIа цун пенца маьнги латтар. Книжкаш чура хьа а даьха, маьнге тIа аз Iооттабаь тIормиг бIохьабенна латтача пена дIатIакерча хиннабар. Яьгача хIаман хьаж йоагIаш санна хийтта хьаийцача, «дипломата» цхьан оагIорахьа котама фуъ чухошшал Iург даьннадар. Базар тIара, тикашкара лехача, из санна бола тIорми корабанзар сона. Из дIахьекха, дIадийцар аз хиннар. Цхьа чо миссел юхь тIара а бувцача метта а эргаваланзар из. Тамаш йолаш, сабаре саг из волга хайра сона цу хана. Ахча дIаэца тиганзар, хIаьта а, кхыбола никъ леха а, тIехьагIа цох дола ахча аз цунна дIаделар.
Буро тIа волаш, Котиевс болх баьб малар менна, беха нах хьакхетийташ, меттабоалабеш йолча моттига кулгал деш. Атта-м хинна хургдац цунна цига болх бе: малара тIера воацача сага хала да даим къаракъо хьаьрбаьхача наха бIарахьежа. ХIаьта а царна нийсача новкъа бовла гIо дар а хиннад маьл болаш а эшаш а гIулакх. Хьалха массаза беха нах бIаргагуш хиннача вай урамашка, хIанз шера цкъа а веха саг го хала да. Молаш бараш а шоай йовхьамаш наха дIагойта эхь хеташ хул. Цхьан дийнахьа баьча балхо тоадаь хIама дац из. Гаьннара, кIезиг-кIезига беш, хьабоагIаш болх ба. Цох дакъа доалл аьнна хет сона сай новкъоста а.
1992 шера, хIирий-гIалгIай тIом хиннача хана, кхыбола вай къаман нах санна лоалахой республикера аравала везаш хул Зяудин. Юха а каст-каста го даьлар тхо. Аз зувра мишта сиха дегIавоагIа, лакхлу ший балха тIа гIалгIай зIамига саг. IовоагIаш капитана дарже вар из, тIаккха подполковник, юххера полковник хилар цох. Чакхъяьккхар МВД чуйоагIаш йола Москвера академи. Наьсарен района газета корреспондент волаш болх беш вар со цу хана. ДукхагIа аз деш хинна йоазош культураннеи спортаи хетадаь хулар. «Ангушт» яхача футбольни тоабан ловзар долча дийнахьа Р.Аушева цIерагIча стадиона тIа вIашагIкхетар тхо. Зяудин нах вIашагIбетталуча республикан моттигашка зуламаш цадайтарах вола МВД министра заместитель вар. Цу моттигага хьожаргбола милиционераш боалабеш воагIар из. Наггахьа мара цига Iохайше къамаьл де вIаштIехьадалацар тха. Дахар-денар дувца дезаш хилча а, уралатташ дувцар. Селлара балхаца хоттаденна, мукъача ханах хIама доацаш дар цун вахар.Эггара тIехьа тхоай хинна вIашагIкхетар дицлуц сона. Стадиона массе оагIорахьа лелаш милиционераш бар. Футболах дола аргIан ловзар хIанз а дIадоладеннадацар. Трибунашта эгIахьа латташ морожени йохка кхалсаг яйра сона. Сихха мореженеш а ийца, Зяудина тIавахар со: «Хьаволле студентий шераш дагалоацаргда вай». Цкъарчоа, гуций хьона согара болх, яхаш санна бIара а хьежа, тIаккха, велавенна, хьаюстарваьлар из. Уж дIайиа даьлар тхо, мишта юъ ца ховш, хIана аьлча царел лоархIамех дар оаха деш хинна къамаьл. Ший дезал МагIалбике бахилга, уж дика боахкилга дийцар цо. Сона цох боккха кхаъ хилар, цIенах вехача сага хьал сайна довзандаь. Со-се вар Шолжа-ГIалий тIара веха хьалвена. Кхы а цхьацца вIашагIкхетараш-м хулар тха, новкъа долхаш-доагIаш. ЦIаккха, юха ца соцаш, тIехваьнна дIагIоргвацар Зяудин. Иштта саг вар из, чудоаллар цIена долаш, эздий, гIулакхаца.

2004 шу дар. 21 июна бийса тIаенача хана, МВД дукха гаьна йоацаш яха тхоай нана, веший дезал болча Iеш вар со. ВIалла дагадоацар хилар цу бус. Баьдъеннача хана доладелар герзаш: зIамагIдараш, тIаккха доккхагIдараш. Еррига Наьсаре йохае санна тата эттар. Тхоаш дахача цIеношта тIагIолла йоккхийча топий пхорч дIаухаш санна хеталора. Унзара енаяр бийса.НаIарга араваьнна хьежача, наггахьа тIехйоала, соца машен мара хIама дацар хоалуш. Бакъда цхьаннахьа-м, дукха гаьна доацаш, доккха Iаламат доаллар. Из хьахайтар цу оагIорахьа дувлача герзаша. Сона дагадацар цу бус Зяудин гIо-новкъостал эшаш волга, моастагIашта юкъе висалга. Наьсаренна тIалетача зуламхоша яьча човнах веннавар милице полковник. Цига гойта денал, къонахчал бахьан долаш, ший балха декхараш,бIа ца къожабеш, кхоачашдарах, 2004 шера 20 августе арадаьннача РФ Президента № 1093 йолча Указаца цунна еннай къонахчал гойтарах йола орден. 2005 шера декабрь беттарча Россе МВД №1041 йолча амарца даимленна дIаязваьв ГIалгIай Республикан уголовни розыска управлене болхлошта юкъе хургволаш.
Зяудин ше тахан вац. Бакъда дисад новкъостий цох дола хоза дагалоацамаш, шин сесага баь дезал. Хьалхара цун сесаг тхоца университете цхьан курсе деша яьгIа Зурабова Лиза я. Сабарах, эзделах йиза яр из къона йолча хана, хетаргахьа, иштта йисай хIанз а. Цо даь диъ бер да Зяудина: Людмила, Лейла, Заьлмаха, Мухьмад. Берригаш вахаре дIанийсбеннаб. ЗIамагIвола Мухьмад эскаре гIулакх деш ва.
ШоллагIча сесага Барахоева Iайшета ваь Ахьмад, Сулейма яхаш, кхы а ши воI ва Котиева. Уж школе дешаш ба.
Укх деношка, цун кховзткъа шу дузача хана, ала лов: вай массане декхар да денал дола мехкахо виццавар.

С.Арчаков,йоазонхо
"Сердало"