Главная Стартовой Избранное Карта Сообщение
Вы гость вход | регистрация 29 / 03 / 2024 Время Московское: 5730 Человек (а) в сети
 

ЛИТЕРАТУРАН ШУ. АЛБОХЧ-НАЬКЪАН ИСРАИЛА ЗЕЙНАП

Албохч-наькъан Исраила Зейнап яьй 1964-ча шера август бетта 8-ча дийнахьа, йоккхача Экажкъонгий-юрта. Ворх1 вошеи, йиъ йишеи да уж даьи-наьнеи. З1амига болча хана денз боча а болаш, дика кхебаьб уж дас нанас. Зейнапа да Исраил наха дукха везаш, нахаца тарлуш ваьха чакхваьннав укх дунен т1а. Дукхача шерашкахьа мурдий туркхал леладаьд цо.

Вешта шийна хьаьнала вахаш, ший шин кульгаца къахьегаш хиннача цо, ше мо къахьега 1омабаьб ший дезал. Цо ц1енош дотташ хиннад, цул совг1а, дахча пхьар хиннав из, цо дахчах хьа цаеш х1ама хиннаяц. Иштта къахьегача шоай даьна юхера д1а цайоалаш, цун новкъостл деш, цул совг1а цунгара шийна говзал хьа1омаеш а цун юхе кхистай Зайнап ше з1амига йи1иг йолча хана денз: «Тха даьна дахчах хьае цаховш цхьаккха х1ама яцар. Се берашца ловза араяьлча сай ловзар а дите, болх беш воллача дадена т1айодар со, аз шийна доаккха новкъостал деш санна, со хьаьсте баркал аьле, д1а а яхийте, сайран болх баьнна ше чувоаг1ача хана, сона ше дахчах яь теник хьачу а яй хьалора. 1алаьлай ма ч1оаг1а дог г1оздоалар-кх са, т1акхха. Тхоца массанеца а хиннав тха да иштта дика», – йоах Зайнапа, таханар ший вахара къахьегам дас хьийгача къих дакъа да аьнна хеташ.
Ше з1амига йи1иг йолча хана а сакхетам лакха болаш, ц1ен эшачунга хьожача нанна новкъостал деш хиннад Зайнапа. Цун ворх1 шу даьннача хана, могаш йоацача ший з1амаг1а йолча йи1игаца дарбанче уллаш, шелал а кхийтта ц1ьхха еннай цун нана. Из кхелхай 1972-ча шера февраль бетта. Нана йоацаш ше йисача д1адоладеннад Зейнапа атта доаца вахар. Дешарле д1аяхале а, цигара дийша юха чуеча а ц1аг1а де мел дезар деш хиннад цо ший йоккхаг1йолча йишийца. Дас саг йоалаелцца хало хиннад царна, акхар нана кхалха нийса шу даьлча, саг йоалаяьй дас. Т1аккха аттача даьннад берий вахар. Акхар нана йолаш санна дика хиннай из ший маьр дезалца: «Тхо з1амига долча хна а, е кхийна истий кхийла а маьре даха а д1анийсделча а, цкъа даь-сесаг ма йий тха из, аьнна дагдехадац тхона. Иззол дика йолаш таханарча денга яьннай из. Дала кхы а дукхача шерашкахьа йоахайойла из. Даьна даь, нанас даь яха х1ама в1алла дийцадац цо тхоца», – йоа Зейнапа, ший даь-сесагах къамаьл дувцаш.
Дешарле деша яг1ача хана а г1алг1ай литература дукха дезаш, г1алг1ай вахарах, омалах, г1улакхех яздаь книжкаш дешаш хиннад Зейнапа. Цул совг1а ший да мо кульг говзал йолаш кхоллама болх дукха безаш саг я из.
Ший нана енна цхьа ха яллалца ше цхьаь юстара 1охай наьна г1айг1а еш, цунга сатувсаш уйлаш еш дукха денош д1акхихьад Запйнапа. Иштта еш йола уйла бахьан долаш язде йолаеннай из аьлча харахьа хургдац: «Цхьа юкъ яллалца йолча хана, сай нана еннай аьлча тешалацар со. Хьайича денз, се лелаяь нана кхы б1аргагурьяц аьлча хала дар из бакъде, т1аэца. Цхьанна а х1аманца чам бацар берашца ара баь т1а ловза а, е теникех а ловза а. Доххьал цу х1аман з1амига йоллашше дукха уйла яь, се яг1ача дешаш хьа кхолла йолаелар со», – йоах Зейнапа ший берал дага ухаш.
Эггара хьалха, шийна лертт1а я-кх ер аьнна хеташ байташ Зейнапа язъяьй, барх1лаг1ча классе ше деша яьг1аш, дитта шу ший даьннача хана. Ше дешаш йолча хана йи1ига дег чу ювшачарех хиннай г1алг1ай эздий оамалаш гойташ, Даймехках а 1аламах а йола вай йоазонхой байташ. Цо ешаш хиннай вай хьалха д1абахача, боккхаг1болча йоазонхой стихаш, царца ч1оаг1а хьашт долаш хиннай йи1иг. Къаьстта Шаде-наькъан Арсмака Султана кхоллам цхьа дега гарга хиннаб цун. Цул совг1а, Чахк-наькъан Идриса Са1ида кхоллам а дега гарга болаш т1аийцаб Зайнапа: «Са1ийда кхолламах аз цадешаш наггахьа х1ама диса хургдац. Са1ида берашта язъяь «Шарип» яха стихотворении сов дукха йийша дагахьа 1ома а яь, з1амига йолча хана денз тахан а, айса моллаг1а х1ама деш хилча из илли доаккха аз. Иштта хоза хетт сона Чахкнаькъан Идриса Са1ида байташ».
Укхаза белгалде доаг1а Зейнапа эрсий меттеи литературеи хьехархо г1алг1ай ц1ихезача йоазонхочун Осменаькъан Сосе Хьамзата йо1 Люба хиннальга. Цо г1алг1ай байтанчаш шийна сов ч1оаг1а дукхабезаш, цар кхолламах доккхал деш ше хиларах царех доаккхал а деш дешархошта цар стихаш йовзийтай, уж езаш т1а а эцийташ 1омаяйтай. Къаьстта г1алг1ай мотти литературеи хьехаш хиннача Мута1ал-наькъан Увайса чам чубеннаб Зейнапа литературе чуяла. Тхьовра аз ма аллара, барх1лаг1ча классе деша яг1ача хана йолаеннай Зейнап стихаш язъе. Цун хьалхара стихаш кепатеха араяьннай из иттлаг1ча классе яг1ача хана 1981-ча шера «Ленина никъ» яхача газетат т1а. Уж я «Т1еххаьра гургал», «Аз ц1и тилла вола са веший во1», «Б1аьсти» яха стихотворенеш.
1981-г1ча шера, ший ялхайтта шу дузача шера Экажкъонгий-юртара юкъара дешарле чакхъяьккхе йоал Зейнап. Дешарле яьккха яьлча цо беш «Ленина никъ» яхача Наьсарен района газета т1ара хоам. Цу т1а яздаь хул, Шолжа-Г1алий т1а г1алг1ай йоазонхошца кагирхой в1ашаг1кхетар хургда аьнна. Т1аккха цига болхачарца цхьана яха дакъа лоацаш хиннай Зайнап. Цига гулбеннача йоазонхошца хьоашалха вена хиннав г1алг1ай ц1ихеза йоазонхо Плхьилекъонгий 1асолта Махьмад-Са1ид. Боккхача безамца т1аийцад Зейнапа цига хинна къамаьл: «Цу хана кхетадир аз, Дала гешт долда цунна Махьмад-Са1ида къамаьл ма дийцанге а, сай вахара никъ литератураца хоттабенна больга а, вай халкъа литератураца кхы а ч1оаг1аг1а къахьега дезальга а. Дукха пайдане х1амаш дар тхона в1ашаг1кхетаре кхы д1ахо а йоазонхоша дийцар», – йоах Зайнапа.
Иштта цига хиннача в1ашаг1кхетаре хьахиннай, шийна т1ехьа дика лар юташ йоаг1а г1алг1ай йоазонхо, байтанча Албохч-наькъан Исраила Зейнап.
1983-г1ача шера Экажкъонгий-юртарча дешарле секретарал балха отт из. Цигача цхьан шера болх баьчул т1ехьаг1а, 1984-ча шера Къилбаседа-Х1ирийче университета филологен факультете деша отт. Из дика кхеташ чакх а яьккхе, ше дийша ма яьлланге а шоай юртарча дешарле хьехархо балха йода из.
Цу хана геттара ший говзаме йоазош деш стихаши лоацига дувцараши яздеш къахьега Зейнап. Цун стихаш каст-каста «Сердало», «Ленина никъ» яхача газеташ т1а кепа етт, цул совг1а дувцараш кепадетта «Литературни Г1алг1айче» яхача журнала т1а.
Ала деза, юххьанца язде йолаелчахой Зайнапа стихаш кепайиттай дукхаг1а «Ленина никъ» яхача газета т1а. Цудухь из газет хьамсара а хиннад Зейнапа. Д1ахо цун стихаш кепайиттай «Лоаман 1уйре» яхача альманаха т1а, Нохч-Г1алг1айчен радио г1олла дукха йишай Зейнапа байташ, цул совг1а мукъам т1а а билла ашарашца а ликхай. Карарча хана вай илли алархоша лекхаш я Зейнапа байтех, мукъам т1абилла ашараш.
1989-г1ча шера Зейнапа в1ашаг1кхетар хиннад г1алгай литературан критик волча Малсаг-наькъан Абойца. Цига д1а-хьа байзача, Зейнапа кхоллам безаш т1аийцаб Абос. Из в1ашаг1кхетар цар хинна цхьа ха яьлча Шолжа-Г1алий т1арча книжни издательстве арадаьннача «Баьца т1а тхир» яхача г1алг1ай къонача йоазонхой дикаг1а йолча произведенеех латтача гуллама оаг1онаш т1а кепатеха араяьннай Исраила Зейнапа стихаш. Уж йийшачул т1ехьаг1а езаш т1аийцай уж дешархоша.
1991-ча шера «Ленина никъ» яхача района газете балха йода Зейнап. К1иззига ха яьлча «Назрановец», т1аккха т1ехьаг1о «Наьсарен оаз» аьле хувц цу газета ц1и. Тахан из ц1и лелаю цу газето. Цу редакце корреспондент-таржамхо йолаш Зейнапа болх бу кхойтта шера. Редакце балха араяьнна цхьа шу доаллаш Сурхат1ерча Исмайл-наькъан 1абдулхьамида 1адроахьманага маьре йода из. Бакъда, маьре яха яле а д1ахо ший болх бу Зейнапа, ше яха яхача ц1аг1ара г1улакх к1ал а ца дуташ: «Дала гешт долда царна, мар-да а мар-нана ч1оаг1а дика нах бар са. Моллаг1долча хьадеча х1аманна массаза а новкъостий хиннаб сона уж. Цудухь хала а доацаш в1ашт1ехьа доалар ц1аг1а эшар де а, газете болх бе а, кхоллама йоазош де а», – йоах Зейнапа ший маьре яха шу дагаухаш.
Вай мехка х1ара шера хулача «Дошо къоалам» яхача къонача йоазонхой конкурсашка дакъа лийцад Зейнапа. Иштта 2001-г1ча шера хиннача конкурсе поэзи яхача номинацех кхоалаг1а моттиг яьккхай цо. 2002-г1ча шера прозах хиннача конкурсах шоллаг1а моттига яьккхай. Х1аьта 2003-г1ча шера поэзе номинацех хьалхара моттиг а, лауреата ц1и а лу Зейнапа. Цигга, геттара ч1оаг1а ший наьна мотт безабелу цун. Цу шера г1алг1ай мотт кхы а к1оаргаг1а 1омабе уйла йолаш из деша йода Г1алг1ай Паччахьалкхен университета филологен факультете. 1995-ча шера дагадоаццаш Зайнапа да Албохч-наькъан Исраил ла. Доккха таьзет а этте, гулбеннараш дика тешал а дий д1авол из шоай юртарча кашамашка. Да д1аваьлча из хала хийтте балхаца а, е йоазонца а бала боацаш цхьа ха йоакх Зейнапа. Х1аьта а хана й1оахалца юха ше-шийх санна боламца долалу цан вахара г1улакх.
Т1еххьарча шерашка дуккхача наьха дегашка ювшаш йола стихаш язъярал совг1а, дуккха дувцараш а яздаьд Зайнапа. Уж арадувла «Литературни Г1алг1айче» яхача таптара т1а. Зейнапа йоазон кхоллам хетабаь ба безама, нанна, Даьхенна, цун хозача 1алама, г1алг1ай къаманна, берашта, г1алгай метта.
Къаьстта нанна хетаяь байташ дукха я Зейнапа, царех я «Яхийла нана» яха стихотворени. Из ешаш хилча хеталу, автор укх дунен т1а мел йолча нанна ловца боаккхаш я, аьнна. Гучадоал ший нана цун мел хьамсара хиннай, гойт наьнацара ший бувзам мел ч1оаг1а ба. Хьеха, иштта из бувзам масса болча дезалхой а шоай ноаношца хила безальга:
Яхийла, яхийла нана,
Ер дуне мел латт, яхийла!
Ший бераш маьрша чудерзаш,
Царга хьежаш яг1ийла!
Яхийла нана, яхийла,
Х1арачун нана яхийла,
Бера б1аргех хий даьнна
Вайна ц1аккха ма гулда!
Яхийла хьамсара нана,
Яхийла ший берий духьа!
Цкъа хьалхала нана д1аяьлча,
Хургьяц кхы шоллаг1а нана.
Яхийла массаза а нана,
Ший бера иллеш а доахаш,
Яхийла хьамсара нана,
Къонгаша хьаьнала кхаш оахаш.
Укх ший байташкахьа гойт автора ший нана шийна мел дукха еза а, цул дезаг1а х1ама сага укх дунен чу доацильга а. Ше з1амига йолча хана еннача ший наьна кога метта даь-сесаг д1аэттаяле а, цун лов, х1аране ше шийна юхе ше 1оваь нана хилар.
Йоазонхочун Албохч-наькъан Зайнапа говзаме йоазон кхолламаш хетадаь да г1алг1ай вахара. Царех да дувцараш: «Фусамнаьна хам хар», «Хьаькъал тахкар», «Волгаца воаг1е – йоаг1аргъя», «Бекхам», «Лоалахой», «Царгий лор», «Безаман ала». Цул совг1а, «Ираза никъ» яха роман да дуккхача турпалхой вахари лелари гойташ. Кхы а д1хо доакъош хила дезаш да из роман. Д1ахо Зейнапа яздаьд дуккха ховлий-довзалеш: «Хена чу из яхаш я», «Коат1арча оалхазарий аьла», «1ийсайхи Мувсайхи», иштта кхы а. Д1ахо ше дага а лоацаш дукха кицаш яздаьд.
Албохч-наькъан Зейнапа проза а, поэзи а ювцаш, г1алг1ай меттала араяьннай цхьацца йола статьяш. Масала, 1995-ча шера «Вай къонача поэтессах Албогачиева Зейнапах дола дош», аьнна, цунна кхолламах лаьца литературовед волча Малсаг-наькъан Абос язъяь статья араяьннай «Литературни Г1алг1айче» яхача таптара т1а.
Г1алг1ай литературе йоаг1а мотиг чу а лаьца шера г1а а баьккха д1аэттаб Албохч-наькъан Исраила Зейнапа йоазон кхоллам. Деррига ший йоазош цо хетадаьд г1алг1ай къамано атта доацаш хьаденача, халеи мискеи дале а г1оза долча вахара.
Зайнапа ялх дезалхо ва, виъ к1аьнкеи ши йи1иги. Йоккхаг1йола йо1 маьре а яха дезал а болаш ше яхача хоза тар а луш яхаш я. Воккхаг1вола ши во1 Россе паччахьалкхен университеташка деша баг1а, кагег1бараш Сурхат1ерча дешарлешка дешаш ба.
Дезал кхебе а, маьра г1улакх де а, боахам лелабе а, доахан леладе а, котамаш лелае а язде а из деррига мишта в1ашт1ехьа доал хьа аьнна хаьттача йоах Зейнапа, - къахьегарца: «Сона дага а доаг1аш цхьа минот хиллал ха йоаяьяц аз. Цудухь Дала новкъостал ду. Къахьегаш бола нах дукха беза а ма йоахй Далла».
Ше мараца яха хайнача дийнахьа денз цун уллувра д1ацайоалаш сесаг хиларал совг1а цун новкъост а хинна д1аэтта цунца цхьана вахаре эшар кхоачашдеш болх беш я Зайнап. Цо лелаю коа хаьсий беш, шоай ц1ен дезала т1адувха барзкъа тега.
Зейнап санна гаьнаваьнна веце а, йоазон т1акхувш а, цхьацца байташ язъеш а ва Зейнапа кхоалаг1вола во1, Мувса. Цул совг1а сурташ а дехка цо. Цун балхашка хьежача гуш да, ший нана санна кхолламхо цох хургхилар.
Карарча хана «Сердало», «Ихьсан» яхача газеташ т1а статьяш язъеш а, «Литерни г1алг1айче» яхача таптара т1а романа доакъош, дувцараш, стихаш пъесаш язъеш а къахьегаш я Зейнап. Шоай лаолахошца а, юртхошца а хоза тара а луш йоал из: «Цкъа ший берашка лоалахошта цатовр хургдола х1ама дайтадац Зейнапа. Водачунца воаг1ачунца т1ера я. Камаьрша, къахетаме я лоалахошца. Тхона массанена а дукха ез из ч1оаг1а», – йоах Зейнапа лоалах бахача исташа.
Вай кхувш боаг1арашта ловца боаккхаш Зейнапа йоах: «Дика мел дар хулийтаргдар аз вай т1ехьенна. Эггар хьалхаг1а могаш маьрша хилба уж, шозлаг1а шоаш йоаккхача хана нийсача наькъа т1а болаш бахалба уж. Кхозлаг1а, вахара никъ иразе хилба, дикача х1аманна т1ехьа Дала аьттув боаккхалба. Аз сайчарна боаккхаш бола лоавца ба из».
Хьамсара дешархой, дешаш мо а доацаш ший тайпара тамашийна да, Зейнапацара г1улакх в1аший духьала къамаьл дувцаш цунга ла дувг1аш хилча. Цудухь аз фу аргда, Зейнапа кхоллам а, д1ахо болча вай йоазонхой кхоллам а бовза, беша, тахка, цар цу т1а фу йоах а хьажа деза вай.
Дала дикача нахах хьега ма долда вай къам.

Мате-наькъан Илез
Сердало

Вы можете разместить эту новость у себя в социальной сети

Доброго времени суток, уважаемый посетитель!

В комментариях категорически запрещено:

  1. Оскорблять чужое достоинство.
  2. Сеять и проявлять межнациональную или межрелигиозную рознь.
  3. Употреблять ненормативную лексику, мат.

За нарушение правил следует предупреждение или бан (зависит от нарушения). При публикации комментариев старайтесь, по мере возможности, придерживаться правил вайнахского этикета. Старайтесь не оскорблять других пользователей. Всегда помните о том, что каждый человек несет ответственность за свои слова перед Аллахом и законом России!

© 2007-2009
| Реклама | Ссылки | Партнеры