Кхалсага, вешта йи1ий, наьна, сесага, несий, нускала сий лакха леладаьд вай къамо даиман. Кхалсаг еза хеташ, лерх1ам беш кхееш хиннай вай даьша: «Йи1иг чувха ма елаш, дог ийша кхувргва шоана» оалаш хьехар деш хиннад хьаькъале болча къоаноша. Х1аьта йо1 кхее, цунна эша барзкъа, дошо, дото кечалаш 1алашъе маьха еза хиннай. Бакъда цунна лаьрх1а долчох лур кходеш хиннадац. Массала дотув,

т1ехкари ега кии эцаш хилча массайтта етт луш хиннаб. Белгалде деза х1анзчул б1аь шу хьалха йохкара – эцара мах 1атта маьхаца бусташ хинналга, х1аьта з1амаг1дола х1ама устаг1ан маьхаца дусташ хинналга аьле белгалдора къонаша. Дото уж кхо кечал йо1о маьре йодача дийнахьеи хи - т1а йоаккхача дийнахьеи мара лелаеш хиннаяц. Цига денз д1а дошо, дото г1озарч, г1алкхаш, з1анараш, жейнаш, х1ейкалаш, гаргарча наьхацига, ловзарга, саг йода-йоаг1ача йодаш леладаьд. Кхалнаха вахаро хало к1езигах хилийтара балхаш дийкъа хиннад «кхалнаьхеи» «ма1ача наьхеи» аьнна башхал йолаш. «Кхалсагага дика товш» говзал я маха баккха, догамаш де, тханах эша кечалаш хьае ховш хилар, х1аьта царех керттера да ноанал де хар» яьхад вай даьша. Йи1игаш з1амига йолча хана денз цар балха говзал, маькарло совйоаха массехк ловзар хиннад вай къаман: «Т1аршингах ловзар», «Тениках ловзар», «Кулгаш к1алт1ара дахар». Царех хьалхара дар да цкъарчоа атта хетаргдола пхе кхералгах ловзар . Цо г1о ду кулгаши п1елгаши кадай халийтара.Шоллаг1дар т1адерзадаь хиннад йи1ига йоаккха хилча из нана хинна яхаргйола куц довзийташ. Х1аьта кхоалаг1дар кулгаш аркъал даьхе шецца а й1аьха г1адж шин бе а еле из д1а ца хецаш кулгаш чоал а даьхе к1алт1ара доахаш. Х1аьта кхыдолча «к1аьнкий ловзарех»: «Лечкъоргах», «Куллах», «Таьлгах», «Каьрдига бургацах», «Б1арех», «Хьалхавоаларгах» ловзийташ хиннай йи1игаш ворх1-барх1 шу цар даллалца.

Царех а кхыдолча вай ловзарех, дагардергех, сихаоаларгех, ховлех-довзалех, дар шоана короргда «Г1алг1ай ловзараши ловзара куцаши» ц1и йолча Мерешков Султана оттадаьча, 2012 шера Ростове-на-Дону арадаьккхача книжка т1а.

Йи1иг з1амига йолча хана денз д1адоладеш хиннад их каьхата пандар лакха 1омаяра г1улакх.Цкъаьннах санна цу дезале е кхоачарлене из лакха ховш кхалсаг хилча аттах хиннад из. Г1алг1ашта юкъе ч1оаг1а лоарх1аме, сийлахьа хиннай пандар лакха ховш йола йо1. Хийла фусамдас ше волча бехке хьаьший баьхкача ший юрта еце лоалахарча юрта файтон яхийте хьаехаш хиннай из. Ц1а югаш совг1ат луш хиннад цунна, баркал аьле накъайоаккхаш а хиннай. Г1алг1ай Мехка дукха хиннаб тайпан ц1и яккха а ца езаш ши ц1ииший даь ц1ии яьккхача наха бовзаш бола дика мехкарий. Царех массехкне ц1и яккха лов. Уж ба: Аламкхажа Бази, Мусе Каби, Дурги Хьава, Сайта Сахар.

Цу вай ювцача хана г1алг1ай кхалнах массаза а къахьегаш хиннаб, ноанол деш, тха оалхаш, къаждеш, хьувзаш, цох моашош деш, барзкъа тегаш, тоадеш, маьачаш еш, ахкан замалахьа оасара болхаш, гурахьа ялат чуэцаш новкъостал деш, хадданза дезала йоакхо еш.

Карарча хана дешар, 1илма 1омаде, говзал караерзае, дуккхача специальностех къахьега аьттув ба г1алг1ай кхалнаьха. Ц1ен а барзкъан а кхоачо диках я. Ц1и ювза а хий да хи т1а ухаш ха йое а езац.Балхаш т1а болча дукхача кхалнаха дика аьттув ба бераш берий бешамашка е г1алг1ай метала аьлча «берингашка» д1адала, цар сагото а ца еш шой балха къахьега. Х1анзарча заманчухь г1алг1ай кхалнах къахьегаш ба дукханахьа. Уж ба лораш, тикашка йохкархой, базархой, банкираш, предпринимателаш, кхай т1а баьцадаьраш, сомаш кхебеш, хьехархой, журналисташ, барзкъаш тега говзанчаш, шой ц1ен а дезалий а йоакхон кхоачо еш бола ноаной.Цу т1ехьарча белгалонах ала деза из кхыболча къахьегамал дуккха а лакхаг1ча лаг1а т1а латта лоарх1аме къахьегам болга.

Кхалсага керттера вахара декхар да нана хинна оттар. Хийла ханчу йирза йо1 я Г1алг1ай Мехка ший ханачухь маьре яха, дезал д1аболабаь яха хьакх а долаш, моллаг1а а кхела бахьан оттарах ц1аг1а йисса яг1аш. Иштта баг1а мехкарий вай мехка мел ба, яха хаттар тахканза да.Бакъда уж нонаг1о хилара шеко яц. «Вай мехко саг йодаяр дехкаш ва1ад ярца дукха мехкарий маьре ца болхаш, дукха кагийнах истий ца кхувлаш биссаб» - оалаш хоз наггахьа. Иштта а хила мег из, бакъда 1алаьмате дика да из ийрча, сага, кхалчун а ма1ачун а сий доаду во х1ама д1адаккха соцам т1аийца. Х1аьта из во 1адат вай д1адаьккха хилча цунна когаметта цхьа хоадам а баь белгало оттаяьяц вай мехка.

Оттае-м езар! Цул совг1а ца оттайича а яьргъяц. Шаккха да раьза а волаш хьахинна гаргало ч1оаг1а а безаме а ма йий. «Мехко баьккха б1арг баьккхача биссаб» яхаш кица да вай. Цунна тоам беш вай мехка, цу дувцача дешах цхьа соцам т1аэца безар, урдув мел хургда, саг ехари д1айигари мишта хургда яха дош къоастадеш. Д1аяхача замалахьа геттара хала хинна саг ехареи йоалаереи куц вай замах мелла а аттача даьккха а хийла, цунна йола ха цхьан беттал сов ца йоаккхаш а хилча, урдув доакха а ца хилча, цу деша хоадам бе безар.

Цу г1улакхаша лакхбергбар вай кхалсагаца бола лерх1ам, цун сий, цох бакъйола кхалсаг хургйолаш. «Къонахчо хьаяьр хьахул шоана сесагах», - яьхад вай даьша. Х1аьта г1алг1ай кхалнаьха йизза бокъо а я нахаца нийса укх вай вахарах дола дакъа, д1аэца. Цу хьакхехьа доккхаг1а дола декхар т1алатт къонахашта, къаьстта мехка хьалха латтачарна хоаддаме.

С. ЗААМИЕВ
сердало