Г1алг1ай фольклорни болх ткъестлаг1ча б1аьшере кховткъе иттлаг1ча шерашка д1аболабаьб. 1оахар-наькъан Чхьаг1а волча хана д1аболабенна

, ткъестлаг1еи ткъоалаг1еи б1аьшере лаьцай цо. Цу белха юкъебаьхкаб Б. Далгат, г1алг1ай алфавит оттадаь вола Джабагиев Мухьмада, (т1ехьаг1о Дахкильгов Ибрах1ама юха меттаоттадо из), цу т1а д1аязйир революци ялалехьа хинна илли фольклор. Т1ехьаг1о Ж. Дюмезиль дакъа а волаш, эзареи ийс б1аь ткъаь пхийтталаг1ача (1935) шера г1алг1ай а французски меттел Париже арадоал.
Совети 1аьдал эттачул т1ехьаг1а вай фольклор д1аязъеш юкъебаьхкар З. Измайлов, А-В. Аушев, Хь. Осмиев, Хь-Б. Муталиев, Дошалк а Орцхо а Мальсагов.
Из болх юха а дийнбалар Сибарег1а 1обахийта нах шоай ц1енах кхийттача. Шин томах латта «г1алг1ай фольклор» арадаьлар. Вай фольклор тохкаш къахьийгад А. Мальсагов, У. Далгат
Эзареи ийс б1аь шовзткъе барайттлаг1ча (1958) шера денз укх денга кхаччалца фольклор тохкаш къахьегаш ва Г1алг1ай паччахьалкхен Университета профессор вола Дахкильгов Ибрах1ам. Фольклор язъеш ше беш бола боккха боарам бола белхал совг1а, ший эзареи шоллаг1а шу хьакхачале Дахкильгов Ибрах1ама книжкаш арадаьлар: «Исторический фольклор чеченцев и ингушей», «Мифы и легенды вайнахов», «Ингушские сказания, сказки и предания», «Мудрые наставления наших предков», «Сказки, сказания и предания чеченцев и ингушей».
Из деррига чу а лоацаш боккха боарам а болаш болх бар хьабе безаш. Къайле йолаш дац вай къаман 1илман-тохкама институт шозза д1акъайла хинналга. Х1аьта из институт юха меттаоттаяьчул т1ехьаг1а, цу чу хьайийлача фольклора отделе кулгалде декхар шийна т1адиллача, Дахкильгов Ибрах1ама, «Г1алг1ай фольклора антологи», кхолла инициатив йолаш ше хилар белгалдаьккхар. Лоарх1ам лакхеи чулоацам к1оаргеи бола болх д1ахьош Дахкильгов Ибрах1амаца цхьана Танкиева Лида, Садулаев Борис, Матиев Мухьмад хилар. Къахьегам д1абехаш бар из атта боаца кхоллама никъ. Йоазонхочун болх дика ца бовзаш волчоа хьалхашка хаттар отта а тарлу, фуд цига хала? Кийчдола материал д1аяздеш, болх д1ахьо мара безе? Х1аьта, из иштта дац. Боарам боккха болаш болх бар х1анз аз шоана белгалйоахаргйолча направленех бе безаш хиннар:
1. йоккхача объемах латта материал ший йоаг1ача жанрах екъа езаш яр;
2. итт томах д1адекъа дезаш дар материал;
3. хаьлха арайийна тексташта юкъе хоржам бе безар;
4. 1илманга дакха дезаш дар хьалха арадаьннадоаца фольклорни материал;
5. х1ама тохкаш дола материалаш а, иштта цар комментареш а;
6. тексташ эрсий меттал санна г1алг1ай меттала а хургйолаш таржам де дезар;
7. фольклорни паспортни белгалонаш яр белгалъяха езаш.

Хьалхара том хьаеш баь болх ши эзареи шоллаг1ча шера (2002) чакхбаьлар, книжка арадаьлар ши эзареи кхоалаг1ча (2003) шера. Т1еххьара 10-г1а йола том ши эзареи шийттлаг1ча (2012) шера араяьлар. Вайна ма харра, итт шу ха йийзар из болх чакхбаккха. Цу берригача кхоллама чулоацам лоацца гойта безам бар са.
Царна юкъе къахьегамга диллача халаг1еи чулоацамга диллача дикаг1еи хьалхара том я. Т1еххьарча хана наха дицлуш латта, наггахьа мара нийслуш доаца материал да цу т1а. Г1алг1аша бусалба ди т1аэцале хинна мифаш, дерригача дуненах, хьайбаех, 1алаьмате тамашийна х1амах лаьца дола дувцараш цхьа аьттонца вайга хьакхаьчар, керда шу мишта дездеш хиннад, е из дездеш лийкха ашараш, морашал хоатташ а, хьаьша везвеш а даьха иллеш, саг йодача-йоаг1ача метте лийкха ашараш, цхьа ший тайпара оттаме дола г1алг1ай ловзар. Цу чу доаг1ар иллеш, халхараш, иллешца в1аший деш дола къамаьл, лоаца дувцараш, цхьацца пхьубуаргаш (загадки), иштта бегашта дувца зоахалол, къахьегама иллеш, бехкама иллеш, ловцаш, и кх. д1.
Вай белгалдаьха долча х1амаех дукхаг1дар вайна юкъера д1адаьннад. Массала, тахан-саг йодаш йоаг1аш хулаш дола хьоалчаг1, дуача х1аманца мара кхы укх дуненца чам болаш х1ама доацаш санна д1ахьо вай. Вай традицешца а культураца а дувзаденна дола х1амаш дукха д1адаьннад. Вахара хьашташ довзаш мел волчоа ховш ма дий, х1ама юкъера д1адаккха хала доацилга, бакъда, д1адаьннар меттаоттаде-м хала да, меттадеча а хьалха ший хинна низ болаш а хилац. Доккха зулам даьд вай традиционни культура. Лакха мах болаш да цхьацца дола х1ама укх Антологе т1а 1от1адаккха вай в1ашт1ехьадалар.
Антологе шоллаг1дола книжка, деррига турпалхоех а, иштта цхьа тамашийна х1ама гойта фаьлгаш а дувцаш да. Из оттадаь йола Танкиева Лида фаьлгий эпос тохкаш дикка къахьийга я, х1аьта цу темах докторски диссертацена защита а яьй. Эггара доккхаг1а, дукхаг1а безам т1аозаш дола жанра тайпа да из. Цунах дукхача томах латта боккха кхоллам язбе йиш яр, бакъда Антологи яздеш ший бокъо яр латташ, бахьан из долаш керттерадар мара кепа ца тохаш д1абихьар Танкиева Лидас из болх. Белгалдаккха безам бар са укх Антологе чу еррига фольклор язъяь ца хилар, из иштта хилча-м итт том язъяь 1ергдацар. Кхоллама болх дукхаг1а хургбар. Антологе автораш кертте оттадаь дакъа болх дукхаг1а хилар дац, ма1ан а чулоацам а к1оаргаг1а болаш, къаьгга, мах болаш хержа я тексташ.
Кхоалаг1а йола том оттаяьр Садулаев Борис вар. Хьайбаех дола фаьлгаш, иштта социально-вахарах дола фаьлгаш, наггахьа мара хулаш доаца, хьехаме дувцараш дар цу т1а. Литературни хьисапаш нийсдеш басня – аьнна, цу жанрах ц1и яккхар нийса хетт. Чулоацам боккхеи, ма1ан к1оаргеи долаш, наьха безам дукхаг1а т1аозаш ба из кхоллам.
Г1алг1ай вахарах долча фаьлга керттерадар – цу т1а вувца турпалхо сакъердаме саг – Цаген ва. Юхера Малхбоалехье дахача массадолча къамий, нохчаша т1ехьа Насрудин мулла, - аьнна ц1и йоаккх цох. Бакъда вай къаман фольклоре, монгольски «Цаган» оалачох к1еззига тара а йолаш, атта саг кхетаргвоацаш Цаген, аьле ц1и йоаккх. Х1аьта из «фаьлг» яха ц1и а я, цхьа кхеташ доаца хьисапе (загадочный). Къаьстта ший тайпара г1алг1ай фольклор хилар тешал деш я уж белгалонаш. Тайп-тайпарча шин жанрах латт антологи кхоалаг1а йола том: наьртий дувцараши бусалба дина легендаши.
Кховзткъа иттанел дукхаг1а наьртий тексташ яр укхаза кепатеха.
Советий 1аьдало бусалба дина легендашта кепатохар могадаьдацар, воча оаг1орахьа наха 1откъаргья, яхаш.
Формага диллача уж легендаш дина хетаяь яр, х1аьта чулоацам дунен-вахара сага пайда лургболаш ба.
Йиълаг1а том, тахка а язъе а вай доладенна дукха ха йоацача г1алг1ай турпала-эпически иллей фольклора хетаяь я. Цун хьахилар бахьан а, из х1анза т1ехьа вайна юкъе лелаш хилар а лоамарой шаьрача метте баха ховшар, шоай лаьтташ а бокъо а лораеш уж бахаш хилар да. Из шаьра аре ший хеташ хинна, низ болча аьланна духьала нийсхо ч1оаг1еш латтар керте а лоацаш язъяьй из. Ховш да эггара хьалха шаьрача ара хьаарабаьннараш, Россе паччахьалкхен гражданех хилар чакхдаьккха, тарковски, аксайски, адыгски феодалашта духьала лаьтта бола аьккхий болга. Укх эпосе вай къаьнара иллей культура цун тара йола кумыкски культура в1аший тара яр. Аьккхашта т1ехьа хьаарабаьннача кхыбарашта юкъе д1а-юха яьржар из керда эпически иллей жанр – массала, нохчашта. Белгалдаккха ловра, цхьацца г1алг1ай къаман моастаг1ий бола националисташ эпически-илли эпос г1алг1ай хилар бакъдеш боацилга. Бакъда, 1илман-тохкама института, фольклор тохкача отдела 1илман болхлочо, Матиев Мухьмада, г1алг1ай турпала-эпически иллеш тохкаш ше язъяча диссертацена защита ярца, цунах дола бакъдар гучадаьккхар. Иштта г1алг1ай лирически иллеш тохкаш, антологе цу оттадаь пхелаг1еи ялхлаг1еи книшка а цун тешал деш дар. Вай къаман лирика, ма1ан к1оарга а, дег чу дужаш а хиларга хьежжа й1аьхий я. Вай хьалха ма аллар, г1алг1ай иллей фольклор, революци ялалехьа г1алг1ай меттала д1аяьздаьр вар Джабагиев Мухьмад. Д1адахача б1аьшере ткъаь иттлаг1ча шерашка Россе доазол дехьа кепатеха арабаьлар из болх. Дахкильгов Ибрах1има оттадаьча Антологи ворх1лаг1еи барх1лаг1еи ши том г1алг1ай шира дувцараш тохкаш язъяь я. Хаьлхарча замалахь официальни г1оз (круг) духьала бар цу дувцарашта, долчул т1ехдаьнна дикаг1а хьокх цар, баьде а матардаха хинна х1ама да, яхаш. Хаьлхарча замалахь к1езига яле а публикацеш яр. Х1аьта Дахкильгов Ибрах1има дукха полевой материал гулдар бахьан долаш цу белха боарам ши книжка язделла лакхбалар. Хета тарлу, цхьа том хилча кхоачам бар, аьнна, бакъда, вай къаман накъадаргдола, фольклорни хинна ца 1еш исторически ма1ан цунах доалаш, чулоацам к1оарга болаш, пайда лургболаш дувцараш уж хилара, кхы хьалха царна кепатоха аьттув ца балара а объемни хилар из болх.
Бакъда, укх книжка т1а доацаш дагалаьца х1амаш дукха да. Иштта, доаццаши яздаьча х1аман т1аг1олла, бокъонца хиннача х1аман зем боаккхийташ ба тохкамхочун болх. Цу говзалца язъяй Дахкильгов Ибрах1ама ший монографи «Исторический фольклор чеченцев и ингушей». Исторе белгалонаш, вахаре х1ара дийнахь хулаш дар в1аший духьала оттадаь да. Долаш долча х1аман бакъдар гойт цу т1а. Яха зама дикаг1а хьайовзийт ширача дувцараша.
Кхычарех тара доацаш оригинальни да ийслаг1дола книжка. Дина поэзи я цу т1а ювцар. Из материал лохаш а, баьде йола оаг1онаш тохкаш а к1оаргга къахьийгад антологи оттадаь волча Матиев Мухьмада а таржам деш хиннача Патиев Йоакъапа. Дина чулоацам бале а, к1езига дац цу т1а дунен 1илма хетадаь дола х1ама, къаьстта эзделца, хозача г1улакхаца дувзаденнадараш. Бусалба ди т1аэцале шине-кхаьнне в1ашаг1кхийтте а, саго ший цхьаь а назмаш оалаш хиннай. Х1аьта из традиционни к1оарга форма дингахь а лелаяьй. Ала деза из г1алг1ай багахбувцама фольклорах д1атоха мегаргдола дакъа долга.
Юххера иттлаг1йола том еррига вай дидактически фольклора хетаяь я. Эрсий жанра тайпаш довза вайна: пословица, поговорка, притча. Бакъда г1алг1ай фольклоре цхьан дешаца белгалдоах уж - «кица»: Лоаца кицаш а, хьехар луш дола дувцар а г1алг1аша цхьан терминаца белгалдоаккх – «кица». Хьалха а т1ехьаг1о а вай къамах яздеш хиннача 1илманхоша массаза керте лоаттадаьд вай къаман деша низ к1оарга болга а, аьннача дешах хинна чов в1алла ца ерзалга а. Цох лаьца кица а ма дий вай: «Туро шалто ца1 вийнав, метто ийс винав», «Оружие убивает одного, а язык девятерых».
Белгалдаккха ловра, укх тайпара дукхача томах латта Антологи Кавказе эггара хьалха арадаьнналга.
Шозлаг1-дале Антологи эрсий а г1алг1ай а меттала яздаь да, моллаг1чун деша аьттув хургболаш. Кхоалаг1а белгалдаккха безам бар яздаь дола фольклорни материал, паспортни белгалонаш а, комментареш а йолаш долга.
Диълаг1а дар, цу Антологе т1а 1илман статьяш хилар. Дика къахьега дезаш хилар бетта гаргашца бокъонца кечдеш. Дуккхача книжкашта юкъе латташ б1аргадайча б1арг белабеш да Антологи.
Антологе эзараш книжкаш арадаьннад. Х1аман мах бе ховш волча цхьан саго аьннад: «Г1алг1ай х1ара ц1аг1а хила дезар-кх Антологе книжка.
Ер книжкаш хьалхара г1а хилар ловш, т1ехьа т1айоаг1ача хана говзал лакхъеш, кхы а арахецар сатувсаш хургда вай. Вай 1омаде дезаш а, хам беш леладе дезаш, вай вахаре х1ара денна пайда эцаш дерригача халкъан рузкъа ма дий традиционни культура.
Къаьстта мах болаш хургда ер Антологи вай т1ехьенна, г1алг1ай багабувцама хьисапаш хийрадалар бахьан долаш.

Гаьге-наькъан Фатима
ГIалгIай мехка къаман юкъара газет "Сердало"