Тамаш я ГIалгIай мехка Кхоартой Мусий Мухьмада цIи ца хозаш саг хуле.Укх тIехьарча шерашка баьрашкара дIа мел ийккхарашта дика вовзаш вар гIорваьнна хьехархо.Со зIамига кIаьнк волаш из гIалгIай мотт хьехаш вар Наьсарерча №I йолча юкъерча школе.

Из яр вай Сибрера цIадаьхка, дешар юха меттаоттадеш, къаман юкъе дIадоаржадеш лаьтта ха. Цигара из хьожавир районерча сайрийна дешача (ШРМ) школан директоралла. Дикка ха яьккхар цо из болх беш. Наха саг хеташ, дика хьехархо санна вовзаш вар из сона дага мел доагIача хана. ХIаьта Эккажкъонгий-Юртара №2 йола юкъера школа хьалйича, Мусий Мухьмад хьожавир цунна кулгал де. Ше пенсе ваххалца йолча хана, цига болх беш чакх а ваьлар. ХIанз из сона дагавохара бахьан малагIа да аьлча, укх шера 90 шу даьннад из вича гIоне. «РСФСР гIорваьнна хьехархо» яха цIи лелаеш болча дукха боацача гIалгIаех цаI вар из. Наьсарен района юрташкарча школашта юкъе дикагIчарех лоархIаш яр (хIанз а кхы тIехьаюсачарех яц), цо кулгал деш хинна школа. Из хьоахаеш хилча, массане оалар «Кхоартой школа» аьле. Цунна ши бахьан дар: цкъа-дале, из яр цу тайпан нах дукхагIа бахача моттиге; шозлагIа-дале, цун кулгалхо ше а вар Кхоартой.

Нагахьа санна сагах дувцаш хуле, цун вахара а къахьегама а никъ мишта хиннаб вай хьажа доахке, теркал ца йича ялац цун бера ха. Цунгара дIадоладе безам ба са а ер доккха доаца йоазув. Бера ха, Мухьмада ше дийцачох, атта хиннаяц цун. Вешта, цун ханарча наха юкъе из атта хинна саг наггахьа а хуле тамаш я. Из вилехьа да воацаш биса хиннаб цар дезал. Ялх бераца йисача наьна баламаш тIа IотIадижа дукъ аттагIчарех хиннадац. Цун кхувш воагIа ха чулоацаш хиннад мехка мел бахача наха Iоткъам баь дIадахача бIаьшерен шовзткълагIа шераш. Цу хана нийслуш хинна халонаш дукха а тайп-тайпара а яр, уж ювзаенна яр буача кхачанца, тIадувхача барзкъанца, деша аха таро а аьттув а цахиларца. Дика дагайоагIар цунна ше Эккажкъонгий-Юртарча школе эггара хьалха ваха ха. Цига яьккхаяр цо ворхI класс. Шийлача хана кIомала мовхарех яьча маьчеш чу IаIа лордаш ехке, уж тIаювхаеш лелар дуккха бераш, кхыбола когагIирс шоай боацандаь. Таханаръяраш мо сийрда хиннаяц лампаш. Уж йоагаеш хиннай феткенаца, даггара даьккхача а ах цIа мара сийрдадоаккхаш хиннадац цар. Школе дика дешаш хьавоагIача Мухьмада барзкъа де Iаьржа боз енна хиннай зIамига волча хана. Цох геттара доккха хIама хеташ хиннад цунна шийна а кхыча берашта а.

Атта Iалашъеш хиннаяц юа сискал а. Юрта юкъегIолла чакхдоалача Шолжал дехьа а вувлаш, ворхI-бархI километр хиллал гаьна никъ беш хиннаб цо, берашца хьажкIаш лохьае ухаш. Цкъаза уж йокъайийя, ехке хIама эцаш а нийслора. Иштта царех деннача ахчах ше ботинкаш ийца дицлацар цунна, дукккха шераш даьлча а. Вешта аьлча, дукха безаме йоацаш хиннай цун бера ха. Къаьстта а чIоагIа хало ла езаш хилар из а цох тарра кхыбола гIалгIай а, мехках баьхачул тIехьагIа. Геттара новкъа хиннадар Мухьмада, дагара далацар, шийгара оззадаь дIа а даьккха, гIалгIай багахбувцам тIахинна книжка цIералла кхоссар. Цу сага цIи а къам а дицлуцаh, из хиннав Бере лоIам кхоачашбеш хинна цун Iу, эрсий къамах хьаваьнна Федя яха саг. Бакъда беррига кхыча къамех бола нах хиннабац из мо сийдоацаш, къиза, бирса, лоамарошца гоамал йолаш. Цу воча сага маганзар Мухьмада кхетам чура дешарцара, книжкашцара безам дIабаккха. Вай цIа а дахкале, школе болх бе волавеннав из. Цунна цIаккха дицлуцар 1954 шерара 4-гIa апрель – ше хьехархочун болх дIаболабаь хьалхара ди.

Даьла къахетам боккха хилар бахьан долаш, вай къам юха ший мехках кхет. Бакъда цу юкъа цар дезалах ши саг къаьставар, ши йиша цига дIайоллаш моттиг нийсъеннаяр арахьа яьккхача хана. Мехках боахаш цар хинна боахам: ков-карт, цIенош – кхы ер ма бий аьнна эргабаланза болаш хиннаб. Вешта, саьргех дийца цхьа цIалг-м даь хиннад кердача фусам-даьша. ХIанз дезалга хьажа а цунна напагIа тIада а дезар дукхагIча даькъе ше воландаь, сихагIа балха дIанийсвала гIертар зIамига саг. Лоаццача хана Наьсарерча районо болх баьчул тIехьагIа, из деша вода Шолжа-ГIалий тIа болх беш йолча хьехархой курсашка. Хетаргахьа, цу балхах из дика лоархIавеш хиннав. Цунна дола тешал да, цо болх бу моттигаш хувцалуш а, кердача балхаш тIа из хьежавеш а, лакхлуш а хинна хилар. Хьехархочун болх беш цхьа шу даьккхача, завуч хул цох, кхы а шу даьлча – Наьсарен района халкъа дешара отдела инспектор. Бакъда цу ханале цо дийшар кIезига дар, лакхара толамаш доахаш, балха тIа дIахо а лакхлуш дIаваха. Наха, мехка кхы а дукхагIа накъаваргвола наькъаш дар цо хIанз лийхараш. Цу уйланца вахар из Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен хьехархой институте деша. Болх бешше, из толамца чакх а яьккхар. ТIаккха цун таро хилар наьна мотт, литертура санна, эрсий мотт, литература хьеха а.

Ший вахара дукхагIдола шераш цо дIаделар дай баьхача юртарча №2 йолча школанна керте латташ. Цу хьакъехьа ше дувцаш хилча цо оалаш дар: «Сога хаьттача, школанна керте латта саг цу юртарча наха вовзаш, уж бахача кхийна хила веза. Цул саовгIа, из юртахоша лоархIаш, сий деш вола саг хила веза. Дукха шераш дIаденнад аз ер школа наха йовзаш, дика хилийтара. Деррига Iилмаш хьехаш бола хьехархой тхоайцига хилийта дагахьа ДаьгIастен гобаьккхаб аз, уж лехаш. Махачкале, Нальчике, Буро тIа водар тхоашта ца тоъаш бола нах школе болх бе хьеха». Цудухьа дукха бар цу наькъаца цо кулгалдеш хиннача школе болх бе ухаш хиннараш. Цун уйлах, моллагIа Iилма хьехаш вола саг ший гIулакх дика довазаш хила везар. Из нийса а да. Хьалха мишта дар, юртбоахама институт яьккха саг истори е географи хьеха оттар. ГIулакх хургдий иштта беча балхах? Тамаш я-кх хуле. Истори хьехар историк хила веза, географи хьехар – географ. Иштта хетар из Мусе Мухьмада а. ХIара денна дикагIйола оамалаш Iомайора цо къонача хьехархошта. Цунца болх беш хиннача нахах хьакимаш хинна а моттигаш я. Масала, Магаса мэр хинна Мержой Ваха цун школе гIалгIай мотт, литература хьехаш хиннав. ХIанз правительстве балха вола ЦIунтолгнаькъан Мухьмад а цунца болх баь ва. Кхы а массагIа ва уж.

Юрташкарча школашка дешараши гIалий тIарча школашка дешараши кIезиг-дукха эргаш хул бераш. ТIах аьнна дале а, эшача гIулакха кийча хуле а, шоашта воккхагIчо тIадилла декхар мелла хала дале а, из кхоачашде дагахьа дIагIерте а, къахьегама тIера дале а, деша безам болаш хилац юртара бераш. Мухьмада балха тIа а нийслора цох тара хIама. Школе хьа ца ухаш, цIагIа сецараш бар, хьабаьхкарашта юкъе урок кийчйийя наггахьа саг мара хилацар. Из дикка Iаткъаш хулар школанна а хьехархой балхá а. Иштта хьал дукха гаьна ца далийта дагахьа, директора ше барглокхар, деша хьа ца ухараш зувш а, бахьанаш тохкаш а. Цхьадолча бера дезалера хьал-таро дика йоацаш нийслора, тIадувха лерттIа барзкъа, когагIирс боацараш хулар. Ший низ дIакхоачачох, уж тайпа бераш эшача хIаманца Iалашде хьожар директор. ДукхагIйолча хана из цун вIаштIехьа а доалар.

Духхьал школанна доал даь ца Iеш, кхыдола доккхий гIулакхаш а дар цунна тIалатташ. Масала, шийна дага мел доагIача хана, Наьсарен гIалан Совета депутат хиннавар из. ТIехьагIа из хержавар Нохч-ГIалгIай республикан Лакхехьарча Совета депутаталла а. Хьалхашка латта декхараш а, харжархоша гIеттадеш дола дешаш а кхоачашде гIерташ хиннача цунна дуккха хIама карахдоалар. Юрта хулар бойла диса, е да е нана мара доацаш дола бераш. Къахетама фондага гIолла царна гIо де хьожар Кхоартой Мухьмад. Цкъа иштта, цун дехар кхоачаш а деш, цу тайпарча кхувшбоагIарашта цхьайтта эзар сом ахча хьожадир. Юрта амбулатори я аьнна ца Iеш, эггара хьалхарчарца школера медпункт хьаяьяр цо. Кхычахьа дIааха ца безаш, царгаш тоае а, маха тоха а, кхыдола гIо-новкъостал де а таро яр укхаза. Цкъа со цу школе нийсвелча, цунна IотIабоагIча новкъа жагIа биллабар. Цхьа ха яьнна, со цига юхавахача асфальтаца тоабаь байра сона бувцаш бола никъ. Мусе Мухьмад хоза могаш-маьрша вола ха яр эггара хьалха тха къамаьл хиннар. Юртара школаш готта йоландаь (цу хана уж шиъ мара яцар), кхы а школаш хьаяйта къахьегаш ва ше, аьлар цо. Хетаргахьа, цо дIадоладаь гIулакх кот а даьнна, хьалъяьй укхаза кхы а ши школа. Таханарча дийнахьа Эккажкъонгий–Юрта 4 школа я.

— Мухьмад, хьай дезалах фу аргдар Iа? — аьнна шийга аз даьча хаттара жоп а луш, цо аьннар дика дагадоагIа сона.

— Саи цIен-наьна Дариханеи ворхI дезалхо ва: виъ кIаьнки кхо йиIиги. Царех виъ медболхло ва, ши кIаьнки цхьа йиIиги школе дешаш да.

Карарча хана уж берригаш а, школа яьккха а баьнна, вахаре шо-шоай моттигаш хьа а лаьца дIабахаб. Царех цхьа воI Бекхан ший дас болх баьча школанна керте латт. Бакъда Мухьмад ше воаца цхьа шу совгIа ха я. Из кхелхав соахка сентябрь бетта. Цунна тийнача паччахьалкхен совгIаташта юкъе я республикан хьалхашка карахдаьннарех енна орден. Оалаш ма хиллара, сага даь дика гIулакхаш цIаккха леш дац. Хоза дагалоацамаш дисад Кхоартой Мухьмадах цунца болх баьча наьха дегашка. Царех цаI я карарча хана школан завуч а, районерча гIалгIай меттах йолча методически совета кулгалхо а йола Йовлой (Шоанхой) Уматгире Макка.

— Ва везан Даьла, ма дика саг вар-кх из! –яхаш дагалувц цо. – Из волча балха енача хана, 22 шу даьнна мара яцар со. Цо хьехам луш, Iемар со лерттIа къахьега. Иштта болх бе цо Iомабаь нах кхы а дукха ба. 2004 шера со зувуча балха тIа хьожаяьр из вар, Цу балха тIа я со тахан а. Цун эзделах-м дийца а яргьяцар.

Хьехархой Iомабаь ца Iеш, дешархой а Iомабаьб цо шоай мохк а шоай мотт а дукха беза, цох сага керттера декхар лоархIаш.

С. Арчаков

Источник: Сердало